फरीदकोट जिल्ह्यातील कोटकपूरा तालुक्यातील बुक्कण सिंग नगर येथील शेतकरी डॉ. सिमरजीत सिंग (वय ४३) यांनी शिक्षणात पीएच.डी. केल्यानंतर लांब काळ शिक्षणक्षेत्रात काम केले. निसर्गाच्या जवळ राहण्याचा आवाका त्यांना शेती कडे खेचून घेतला आणि त्यांनी ‘सिमार ऑर्गॅनिक फार्म’ नावाचा शेत उभारला. सन २०१० मध्ये त्यांनी फक्त काही स्थानिक फळांच्या झाडांपासून सुरुवात करून फक्त ५ एकरात ८० पेक्षा जास्त विविध उच्चमूल्य पिकांची बाग उभारली. इथील बागेमध्ये इस्रायली सफरचंद, बदाम, मैसूर बदाम, जपानी फळे आणि अल्फान्सोसह अनेक विशेष प्रकारचे आंब्यांची प्रजाती लावलेली आहे. शिवाय माल्टा लिंबू, आनार कंधारी आणि जैविक औषधी वनस्पतींची कासवळी अशी अनेक औषधी फुलेही त्यांच्या या एकरावरील बागेत आहेत.
इतर शेतकऱ्यांसाठी प्रेरणा
मूळत: शिक्षणतज्ज्ञ असलेल्या सिमरजीत यांना पिकवाढीस अधिक रक्कम मिळवता यावी असे उद्दिष्ट होते. पारंपरिक गहू-पिकांच्या अन्नधान्य मालिकेतून बाहेर पडून, कमी पाण्याचे वापर करणारी आणि अधिक फायदेशीर फळे लागवड करण्याचे त्यांचे उद्दिष्ट होते. त्यामुळे त्यांनी मोठ्या शहरातील स्थिर नोकरी सोडून पुणेकरूला परतण्याचा निर्णय घेतला. हेच त्यांनी पत्रकारांना सांगितले की, “मी शिक्षणाचा नोकरी सोडून कृषी क्षेत्रात आलो, कारण तिकडे सहजपणे पैसे मिळत नव्हते; आमच्या एका एकराच्या उत्पन्नाची तुलना वार्षिक गहू-पिकांच्या उत्पन्नाशी करता येत नाही”. ते परंपरागत वीटपट्टी कामावर नाही, तर हरित क्रांतीनंतरच्या काळातदेखील एखाद्या शेतकऱ्याची आर्थिक स्थिती मजबूत कशी बनवता येईल हे दाखवून देण्यास प्रयत्नशील आहेत.
योजनाबद्ध व्यवस्थापन आणि तंत्रज्ञान
सिमरजीत यांनी एका एकरावर फलझाडांची अतिघन रोपणे करून त्यांना समृद्धीचा मार्ग दाखविला आहे. त्यांच्या बागेत आंब्यांसाठी जवळजवळ एक एकर राखीव असून, त्यात ४५ प्रकारच्या स्थानिक आणि आंतरराष्ट्रीय आंब्यांची प्रजाती वाढवली आहेत. पावसाळी ऋतूत कमी पाणी लागणारी ही झाडे ते स्वतः बाजारात वाहतूक न करता थेट आपल्या शेतावर विकतात, ज्याने प्रत्येक किलो आंब्याला ₹७००–१००० दराने विकून त्यांनी पुरवठा चेनतील मध्यस्थांना टाळले आहे. उर्वरित एकरात त्यांनी इस्रायली सफरचंद, बदाम, मास्टरिया (मैकाडेमिया) बदाम, पेकॅन यांसारखी किडा-प्रतिरोधक फलझाडे (सुमारे २०० झाडे) लावली आहेत.
याशिवाय इतर पिकांचीही रोपण व्यवस्था त्यांनी अतिशय युक्तीने केली आहे. त्यांच्या शेतात सोना मोती, खापळी व इतर विशेष गव्हाच्या जातींचा इंटरक्रॉपिंग केला असून, मात्र भारतीय गहूं-पिकांसारखी जास्त पाणी लागणारी धान्ये टाळली आहेत. त्यांनी मसूर, तूर, तांदूळ, हळद इत्यादी द्विकार्षिक पिकांसोबत त्यांची पाचवी पिके घेवून पिकांना प्रमाणित खत-सिंचन दिले आहे. तसेच कापूसजन्य उत्पादनासाठी शेतात मधमाश्यांचे ५०० छत्ते बसवले आहेत. मधमाश्यांमुळे त्यांना फळपिकांच्या चवीत वाढ झाली आणि जंतूपासून संरक्षणही मिळाले. संपूर्ण शेतीत जैविक खतांचा वापर केला जातो आणि पुष्कळ फळे फळ-रस, गोळा व द्रव प्रक्रियेसाठी वापरली जातात.
आव्हाने व संघर्ष
सिमरजीत यांनी वेगळे पिके अवलंबण्यामागील संघर्षही मांडला आहे. सुरुवातीला त्यांना अधिक मार्जिन मिळणाऱ्या संशोधनशील पिकांची माहिती कमावावी लागली आणि नवीन जातींचा आंबा, सफरचंद यांचा अध्ययनक्रम केला. गहू-पिकांपेक्षा कमी उत्पन्नाची भीती बाळगणाऱ्या इतर शेतकऱ्यांमध्येही त्यांनी क्रांतिकारक बदल कसा करून पुढे यावे हे दाखवले. “खेती माझ्या रक्तात आहे,” असे ते म्हणतात, शेतकऱ्यांनी कष्टाने, ज्ञानाने अनपेक्षित पद्धती स्वीकाराव्यात, असा त्यांचा सल्ला आहे. या परंपरागत संकल्पनांवर आधारित शेती करणाऱ्या शेतकऱ्यांना ते धरणावर बसण्यापेक्षा वैकल्पिक मार्गांनी आपले उत्पन्न वाढवण्याकडे प्रवृत्त करतात.
परिणाम आणि प्रभाव
या नवनिर्मित शेतीमुळे त्यांच्याकडे १५ कामगारांची टीम स्थायी रीत्या काम करते आणि त्यांच्यावर कोणतेही कर्ज नाही. त्यांच्या एकराला पाव असलेल्या उत्पादनातून प्रत्येकी एकराला अंदाजे ८–९ लाख रुपये उत्पन्न मिळू लागले आहे. त्यांच्या मते, “प्रक्रिया उद्योगात प्रवेश केल्यावर मला प्रत्येकी एकरातून सुमारे ८–९ लाख रुपये उत्पन्न होणार आहे, जे गहू-पिकांच्या उत्पन्नाच्या दुप्पट इतकेच नाही तर त्यापेक्षा तीनपट जास्त आहे”. त्यांनी विक्रीचे माध्यमही बदलले — कुठल्याही बाजारपेठेऐवजी त्यांच्या शेतावरच ग्राहक येऊन दिवसाला १–२ क्विंटल फळं घेतात, तसेच आसपासच्या मंडईतही त्यांचे रासायनिक रसायन विरहित उत्पादने विकली जातात.
याशिवाय, सिमरजीत यांना त्यांच्या जैविक उत्पादनांसाठी विविध संस्थांकडून प्रमाणपत्र मिळाले असून पंजाब अ‍ॅग्रो त्यांच्या उद्यानाची चाचणी करत आहे. त्यांनी काही दुर्मिळ फळप्रजातींना पेटंट मिळविण्यासाठी अर्जाही केलेला आहे, ज्यामुळे त्यांच्या फळांचे गुणोत्तर पुढच्या पिढ्यासाठी सुरक्षित होतील. त्यांच्या शेतातून त्यांनी उभ्या रोजगार निर्मितीही केली आहे; त्यांच्या मते, “शेती ही नोकरी शोधण्यापेक्षा नोकरी देणारी होईल” असा संदेश त्यांनी दिला आहे. आज त्यांच्या यशस्वी मॉडेलमुळे आसपासचे अनेक शेतकरी प्रेरित झाले आहेत. सुमारे अडीच एकराच्या शेतात फक्त आमटीची पद्धत मागे सारून विविध फळे आणि भाजीपाला लागवण केल्याने लोकांमध्ये रोजगार व उत्पन्न वाढवण्याची खासी प्रेरणा निर्माण झाली आहे.
भविष्यातील योजना व इतरांसाठी सल्ला
आगामी काळात त्यांनी फळांचे प्रक्रिया उद्योग आणि अन्ननिर्मितीस खास भर देण्याचे ठरवले आहे. सिमरजीत म्हणतात की एका नवीन प्रक्रिया प्रकल्पातून प्रत्येकी एकराचे उत्पन्न यापेक्षा दुप्पटीपेक्षा जास्त (अंदाजे ८–९ लाख रुपये) होईल. तसेच त्यांनी अवाढव्य उत्पन्नाला प्रतिसाद म्हणून अधिक जमीन विकत घेण्याचा आणि कंत्राटावर घेण्याचा निर्णय घेतला आहे. सध्या त्यांच्या बागेतील पैकी सहा शेतकरी त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली विविध पिके लावत आहेत आणि उत्पन्न वाढविण्यासाठी त्यांना ट्रेनिंग देत आहेत.
इतर शेतकऱ्यांसाठी सल्ला म्हणून, सिमरजीत यांनी पारंपरिक गहू-पिकांच्या पद्धतीवर राहण्यापेक्षा आधुनिक सुपीक पिकांच्या जोडण्याचा आग्रह धरला आहे. त्यांच्या म्हणण्यानुसार, “शेतकर्‍यांनी पारंपारिक शेतीपासून बाहेर पडून कठोर कष्ट आणि आधुनिक माहितीने यश मिळवावे”. त्यांनी सांगितले की छोटय़ा जमिनीवरही योग्य नियोजन आणि उच्च-मूल्य पिकं लागवून लाखो रुपये मिळवता येतील. निसर्गाची काळजी घेऊन आणि नवीन तंत्रज्ञान स्वीकारून त्यांनी दाखवून दिले आहे की एका एकरात १५० पेक्षा जास्त फळझाडं लावूनही उत्तम उत्पन्न आणि पर्यावरणपूरक शेती करता येते. त्यांच्या या अनुभवातून इतर शेतकरीही प्रेरणा घेऊन आपली शेती विविधीकरणाकडे वळवू शकतात.