अक्षय तृतीया

अक्षय तृतीया हा हिंदू धर्मातील एक अत्यंत शुभ व पवित्र पर्व आहे. अक्षय शब्दाचा अर्थ ‘कधीही संपत न जाणारा’ असा होतो. अक्षय तृतीया वैशाख महिन्याच्या शुक्ल पक्षातील तृतीया तिथीला येतो आणि या दिवशी केलेले दान, यज्ञ, पूजा इत्यादी अक्षय (क्षीण न होणारे) पुण्यप्रद ठरतात. पौराणिक कथांनुसार अक्षय तृतीया दिवशी धर्म-धर्मांतेत खूप जुने प्रसंग घडले; मग ते परशुरामाचा जन्म असो, हयग्रीव अवताराचा आगमन असो किंवा देवी लक्ष्मीचे प्रकट होणे असो. या सर्व घटनेमुळे अक्षय तृतीया हा दिवस विशेष महत्त्वाचा मानला जातो.

पौराणिक आणि ऐतिहासिक महत्त्व

सनातन धर्मात अक्षय तृतीया या दिवशी ‘युगादि’ पर्व मानला जातो. भविष्पुराणानुसार या तिथीवर सतयुग आणि त्रेतायुग यांचा प्रारंभ झाला होता. या दिवशी भगवान विष्णूच्या अवतारांमध्ये लक्षवेधी घटना घडल्याचे मानले जाते. विशेषतः भगवान परशुराम यांचा जन्म आणि हयग्रीव अवतरण या दिवशी झाल्याचे पुराणात नमूद आहे. असेही मानले जाते की या दिवशी माता गंगेचे अवतरण झाले, तसेच श्रीकृष्ण व सुदामाच्या मैत्रीचे स्मरण होते. पृथ्वीवरील श्री-संपत्ती जपण्यासाठी अक्षय तृतीया अवघ्या सृष्टीसाठी एक शुभ योग आणणारा दिवस असतो; या दिवशी केलेले जप, तप, दान याचे पुण्य अक्षय स्वरूपाचे मानले जाते. उदाहरणार्थ, अक्षय तृतीया दिवशी परशुराम व हयग्रीव आणि देवी लक्ष्मीची पूजा केल्याने अमोघ लाभ होतो. या सर्व गोष्टींमुळे अक्षय तृतीया दिवसाला ऐतिहासिक आणि धार्मिकदृष्ट्या उच्च स्थान प्राप्त झाले आहे.

ज्योतिषीय महत्त्व

ज्योतिषशास्त्रानुसार अक्षय तृतीया दिवशी ग्रह-नक्षत्रांचा विशिष्ट योग महत्त्वाचा ठरतो. ड्रिक पंचांगनुसार अक्षय तृतीया रोहिणी नक्षत्रात बुधवाराच्या संयोगात आल्यास ती अतिशय शुभ मानली जाते. 2025 साली अक्षय तृतीया अशाच शुभ संयोजनात येत आहे – या दिवशी बुधवारी Rohini नक्षत्र उपलब्ध राहील, ज्यामुळे दिवसाचे ज्योतिषीय महत्त्व भरपूर वाढले आहे. वैदिक ज्योतिषानुसार अक्षयतृतीया आणि युगादि ही अशी दोन पर्वपत्रे आहेत ज्यांवर कोणतेही दोष (शनि/राहू वगैरे) राहत नाहीत. हिंदू निर्णय-शास्त्रानुसार अक्षय तृतीया, युगादि आणि विजयदशमी या तिन्ही दिवसांना अबूझ मुहूर्त मानले जाते; म्हणजे या दिवशी कोणत्याही शुभ कार्यासाठी ठराविक मुहूर्त पाहावे लागत नाही. परिणामी अक्षय तृतीया दिवशी विवाह, गृहप्रवेश, नवीन व्यवसायप्रारंभ इत्यादी सर्व कार्ये अत्यंत शुभ मानली जातात, कारण ते ‘अबूझ मुहूर्त’ लाभात येऊन त्वरित फळ देतात.

पंचांगाचे महत्त्व

हिंदू पंचांग हा तिथी, वार, नक्षत्र, योग इत्यादी कालगणक घटक ठरवतो. अक्षय तृतीयासाठी वैशाख शुक्ल पक्षाची तृतीया तिथी पूरक असते. पंचांगातील नक्षत्र आणि वार यांचा योग बघून अक्षय तृतीया दिवसाचे महत्त्व वाढते. 2025 साली अक्षय तृतीया बुधवार, 29 एप्रिल संध्याकाळी 5:29 वाजता सुरू होऊन 30 एप्रिल दुपारी 2:12 वाजता संपेल. पंचांग हे वेळापत्रक प्रमाणे, त्या दिवशीचे योग, तिथी, शुभ मुहूर्त इत्यादींची माहिती भक्तांपर्यंत पोहोचवते. त्यामुळे भक्तांना पंचांग पाहून अक्षय तृतीया दिवशी कोणत्या वेळात कोणती पूजा, धार्मिक विधी करावीत हे निश्चित करता येते. उदाहरणार्थ, पंचांगानुसार अक्षय तृतीया दिवशी सकाळी 6:07 ते दुपारी 12:37 पर्यंत पूजा-मुहूर्त राहील, तर खरेदीसाठी सकाळी 5:41 ते दुपारी 2:12 हा श्रीमुहूर्त आहे. या सर्व पंचांगीय संकेतांमुळे अक्षय तृतीया संदर्भात धार्मिक व सामाजिक कार्यक्रम नीटनेटके रितीने आखता येतात.

अक्षय तृतीया दिवशी करावयाची कामे तसेच टाळायच्या गोष्टी याबाबत सविस्तर मार्गदर्शन

परंपरा आणि विधी

अक्षय तृतीया साजरा करण्याच्या परंपरांमध्ये श्रीहरि विष्णू-देवी लक्ष्मीची विधिवत पूजा महत्त्वाची मानली जाते. अनेक ठिकाणी सकाळी विष्णु सहस्रनाम, श्रीसूक्त वा इतर स्तोत्रांचे पठण केले जाते. या दिवशी भक्तगण दान-पुण्यावर भर देतात; मंदिरात किंवा गरजूंच्या हाती धान्य, वस्त्र, शंख, गायीचे दूध इत्यादी दान केले जाते. आर्थिक समृद्धीसाठी अनेक लोक अक्षय तृतीया दिवशी नवीन जमीन, वाहनं अथवा सोनं-चांदी खरेदी करतात, कारण असे समजते की त्या दिवशी खरेदी केलेली संपत्ती अक्षय स्वरूपाची राहते आणि कधीही कमी होत नाही. खासकरून सोन्याची खरेदी हा अक्षय तृतीयेचा खास शास्त्रीय भाग मानला जातो; असे मानले जाते की या दिवशी खरेदी केलेले सोनं व समृद्धी कधीही शिशिर्‍यात बदलत नाही. गावोगावी अनेकजण शुभ कार्याचे प्रतीक म्हणून नवीन गाई-गुरे पाळतात, तसेच अक्षय तृतीया निमित्त धार्मिक मेळावे, हवन-यज्ञ किंवा भजन-कीर्तनाचे आयोजन केले जाते. या सर्व विधी अक्षय तृतीयाच्या दिवशी केल्यामुळे पुण्य अक्षय स्वरूपाचे प्राप्त होते, असे श्रद्धेने मानले जाते.

शुभ मुहूर्त आणि सार्वत्रिक महत्त्व

अक्षय तृतीया हा पारंपरिकदृष्ट्या सर्वोत्कृष्ट शुभ दिवस मानला जातो. अक्षय म्हणजे ‘कधीही संपत नसलेला’ हा अर्थ असल्याने या दिवशी केलेले जप, तप, दान, पूजा व इतर पुण्यकर्म अक्षय (अक्षीण) मानले जातात. हिंदू ज्योतिषानुसार अक्षय तृतीया हा अबूझ मुहूर्त आहे; म्हणजे या दिवशी कुठल्याही शुभ कार्यासाठीही कोणत्याही विशिष्ट शुभ वेळेची चिंता करत राहावे लागते असे नाही. परिणामी विवाह, गृहप्रवेश, नवीन व्यवसायप्रारंभ, खरेदी इत्यादी सर्व शुभ कामे अक्षय तृतीया दिवशी केल्यास विपुल यशाची प्रार्थना धरता येते. या दिवशी योग-नक्षत्रही अनुकूल असते; उदाहरणार्थ, 2025 साली अक्षय तृतीयेला सर्वार्थसिद्धि योग, शोभन योग, चतुर्थी-युक्त तृतीया अशा अनेक शुभ योगांचा समावेश झाल्याचे ज्योतिषविदांनी सांगितले आहे. अशा सर्व वैशिष्ट्यांमुळे अक्षय तृतीया हा दिवस संपूर्णपणे शुभकालीक मानला गेला आहे.

अक्षय तृतीया २०२५ चा शुभ मुहूर्त

२०२५ साली अक्षय तृतीया बुधवार, 30 एप्रिल रोजी साजरा होणार आहे. पंचांगानुसार अक्षय तृतीयाची तृतीया तिथी 29 एप्रिल सायंकाळी 5:29 वाजता सुरू होऊन 30 एप्रिल दुपारी 2:12 वाजता संपेल. या दिवशी पूजा-विधीसाठी सकाळी 6:07 ते दुपारी 12:37 या काळात मुहूर्त उत्तम राहील. त्याचप्रमाणे खरेदी-वस्तू खरेदी करण्यासाठी सकाळी 5:41 ते दुपारी 2:12 हा कालावधी शुभ मानला गेला आहे. या विशेष मुहूर्तामध्ये सोन्याची खरेदी करणे अत्यंत भाग्यप्रद मानले जाते, त्यामुळे बहुतांश भक्त या वेळेतच सोनं विकत घेण्याची परंपरा पाळतात. एकूणच, पंचांगातील या वेळापत्रकामुळे श्रद्धाळूंना अक्षय तृतीया २०२५ साठी योग्य कर्मांची आखणी करता येते.

भक्तांसाठी टिप्स

अक्षय तृतीया दिवशी धार्मिक आणि कल्याणकारी कार्यांना प्रोत्साहन देण्याचे महत्त्व असून त्यासाठी खालील मार्गदर्शक टिप्स उपयुक्त ठरतात:

• पूजा-विधी : अक्षय तृतीया दिवशी भक्तांनी श्रीहरि विष्णू व देवी लक्ष्मीची पूजा विधिवत करावी. या पूजेत विष्णु सहस्रनाम वा रामरक्षस्तोत्राचे पठण केल्यास विशेष पुण्यप्राप्ती होते. पितृसन्मानासाठी धान्य, वस्त्र, सोन्याचे तुकडे इत्यादी पितृनामाने दान करावे; असे मानले जाते की अक्षय तृतीयादिवशी दान केलेले प्रत्येक वस्तू द्विगुणित पुण्य देतात. शक्य असल्यास अक्षय तृतीया दिवसाच्या सकाळी गंगेत स्नान करून प्रार्थना करावी; गंगास्नानाचे पुण्य या दिवशी सौपट अधिक असल्याचे प्राचीन धारणा आहे.
• नवीन प्रारंभ व खरेदी : या दिवशी नव्याने सुरू केलेली कारकीर्द, उद्योग वा गृहप्रवेश विशेष लाभदायी मानला जातो. अनेक लोक अक्षय तृतीया दिवशी नवा व्यवसाय सुरू करतात किंवा नवीन घरात प्रवेश करतात. संपत्ती वाढवण्यासाठी बहुतेक जण एकाक्षी नारळ लाल कापडात गुंडाळून तिजोरीत ठेवतात, असा आरूढीप्रमाणे अक्षय संपत्ती वृद्धिंगत होते. तसेच, या दिवशी आर्थिक समृद्धीसाठी सोने-चांदी, वाहनं, जमीन, घरखरेदी इत्यादी शुभ खरेदी केल्याने शुभफल मिळते.

या सर्व विधींमुळे अक्षय तृतीया दिवशी करत असलेल्या धार्मिक, सामाजिक व आर्थिक उपक्रमांना अक्षय फल प्राप्त होते आणि जीवनात समृद्धी येते. पुढील वर्षातील या पावन दिवशी श्रीहरि विष्णू-लक्ष्मीची आराधना करून आणि योग्य मुहूर्त निवडून शुभ कार्यांना प्रारंभ केल्यास भक्तांना निश्चितच कल्याणदायी परिणाम दिसून येतात.

संदर्भ: अक्षय तृतीयाविषयीचे वेळापत्रक, मुहूर्त आणि ज्योतिषशास्त्रीय माहिती Drik पंचांग आणि हिंदु पुराण इत्यादी प्रमाणभूत स्त्रोतांवर आधारित आहे.