भारत हा कृषिप्रधान देश असून, शेती हे ग्रामीण अर्थव्यवस्थेचा कणा आहे. शेतकऱ्यांना आपल्या पिकांचे संरक्षण करण्यासाठी अनेक आव्हानांना सामोरे जावे लागते, त्यापैकी वन्य प्राण्यांमुळे होणारे नुकसान हे एक प्रमुख संकट आहे. या समस्येवर मात करण्यासाठी महाराष्ट्र सरकारने **तार कुंपण योजना** सुरू केली आहे. ही योजना शेतकऱ्यांना त्यांच्या शेताभोवती लोखंडी काटेरी तारांचे कुंपण उभारण्यासाठी आर्थिक अनुदान प्रदान करते, ज्यामुळे पिकांचे संरक्षण होऊन शेतकऱ्यांचे आर्थिक नुकसान टाळता येते. या लेखात आपण या योजनेची सविस्तर माहिती, उद्दिष्टे, अर्ज प्रक्रिया, आवश्यक कागदपत्रे आणि तार कुंपण योजना बाबत अटी-शर्ती याबाबत जाणून घेणार आहोत.
तार कुंपण योजना काय आहे?
**तार कुंपण योजना** ही महाराष्ट्र सरकारद्वारे राबवली जाणारी एक अनुदान योजना आहे, जी प्रामुख्याने डॉ. श्याम प्रसाद मुखर्जी वन विकास प्राप्ती व्याघ्र प्रकल्पांतर्गत कार्यान्वित केली जाते. या योजनेच्या माध्यमातून शेतकऱ्यांना त्यांच्या शेताला तारांचे कुंपण उभारण्यासाठी 90% पर्यंत अनुदान दिले जाते, तर उर्वरित 10% रक्कम शेतकऱ्यांना स्वतःच्या खिशातून भरावी लागते. ही योजना विशेषतः दुर्गम आणि आदिवासी भागातील शेतकऱ्यांसाठी उपयुक्त आहे, जिथे वन्य प्राणी जसे की रानडुक्कर, हरणे, बिबटे किंवा हत्ती यांच्यामुळे पिकांचे मोठ्या प्रमाणात नुकसान होते. योजनेचा लाभ घेण्यासाठी शेतकऱ्यांना ऑफलाइन अर्ज करावा लागतो, आणि ही योजना सध्या फक्त महाराष्ट्र राज्यात लागू आहे.
योजनेचे उद्दिष्ट
तार कुंपण योजना राबविण्याचे मुख्य उद्दिष्ट खालीलप्रमाणे आहे:
1. **पिकांचे संरक्षण**: वन्य आणि भटक्या प्राण्यांपासून शेतातील पिकांचे नुकसान टाळणे.
2. **शेतकऱ्यांचे आर्थिक स्थैर्य**: नुकसान कमी करून शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढवणे आणि त्यांना आर्थिक सुरक्षितता प्रदान करणे.
3. **मानव-वन्यजीव संघर्ष कमी करणे**: शेतात प्राण्यांचा शिरकाव रोखून शेतकरी आणि वन्य प्राण्यांमधील संघर्ष कमी करणे.
4. **शेतीचे उत्पादन वाढवणे**: सुरक्षित शेतीमुळे शेतकऱ्यांना चांगल्या पिकांचे उत्पादन घेता येणे आणि त्यांचे जीवनमान सुधारणे.
अर्ज करण्याची प्रक्रिया
तार कुंपण योजना अंतर्गत लाभ घेण्यासाठी शेतकऱ्यांना खालील पायऱ्या पार पाडाव्या लागतात:
1. **अर्ज मिळवणे**: शेतकऱ्यांनी आपल्या तालुक्यातील पंचायत समिती किंवा कृषी विभागाच्या कार्यालयात जाऊन विहित नमुन्यातील अर्ज घ्यावा.
2. **कागदपत्रे संकलित करणे**: आवश्यक कागदपत्रे गोळा करून त्यांच्या प्रती अर्जासोबत जोडाव्या.
3. **अर्ज भरणे**: अर्जात शेतकऱ्याचे नाव, पत्ता, शेताचा तपशील, संपर्क क्रमांक आणि कुंपणासाठी लागणारा खर्च याची माहिती व्यवस्थित भरावी.
4. **अर्ज सादर करणे**: संपूर्ण भरलेला अर्ज आणि कागदपत्रे पंचायत समितीतील संबंधित अधिकाऱ्याकडे जमा करावा.
5. **पावती घेणे**: अर्ज जमा केल्यानंतर अधिकाऱ्यांकडून पावती मिळवावी, जी पुढील पाठपुराव्यासाठी उपयोगी पडते.
6. **लॉटरी पद्धतीने निवड**: अर्जांची छाननी झाल्यानंतर लॉटरी पद्धतीने लाभार्थ्यांची निवड केली जाते. निवड झाल्यास अनुदान मंजूर होते.
आवश्यक कागदपत्रे
तार कुंपण योजना अंतर्गत लाभ घेण्यासाठी खालील कागदपत्रे सादर करणे आवश्यक आहे:
1. **आधार कार्ड**: अर्जदाराची ओळख पटवण्यासाठी.
2. **जमिनीचा 7/12 उतारा**: शेताच्या मालकीचा पुरावा.
3. **गाव नमुना 8अ**: शेताच्या क्षेत्राची माहिती.
4. **जातीचा दाखला**: जर अर्जदार अनुसूचित जाती किंवा जमातीतील असेल तर.
5. **ग्रामपंचायतीचा दाखला**: शेताच्या स्थानाची पुष्टी.
6. **वनपरिक्षेत्र अधिकाऱ्यांचे प्रमाणपत्र**: शेत वन्य प्राण्यांच्या क्षेत्राजवळ असल्याचा पुरावा.
7. **सहमतीपत्र**: शेतमालक एकापेक्षा जास्त असल्यास सर्वांची संमती दर्शवणारे पत्र.
8. **बँक खात्याचा तपशील**: अनुदान जमा करण्यासाठी पासबुकची प्रत.
अटी आणि शर्ती
तार कुंपण योजना अंतर्गत लाभ घेण्यासाठी शेतकऱ्यांना काही अटी आणि शर्तींचे पालन करणे आवश्यक आहे:
1. **पात्रता**: अर्जदार महाराष्ट्रातील रहिवासी आणि शेतकरी असावा.
2. **शेताचे स्थान**: शेत अतिक्रमणात किंवा वन्य प्राण्यांच्या नैसर्गिक अधिवासात नसावे.
3. **जमिनीची मालकी**: अर्जदाराकडे स्वतःच्या मालकीची शेती असावी किंवा भाडेतत्वावर शेती कसत असल्याचा पुरावा असावा.
4. **अनुदानाचा वापर**: अनुदानाचा वापर फक्त तार कुंपण उभारण्यासाठीच करावा लागेल.
5. **यापूर्वी लाभ नसावा**: अर्जदाराने यापूर्वी केंद्र किंवा राज्य सरकारच्या तत्सम योजनेचा लाभ घेतलेला नसावा.
6. **कागदपत्रांची पूर्तता**: सर्व आवश्यक कागदपत्रे अर्जासोबत सादर करणे बंधनकारक आहे.
7. **लॉटरी पद्धती**: लाभार्थ्यांची निवड लॉटरी द्वारे होईल, त्यामुळे निवड झाल्याशिवाय अनुदान मिळणार नाही.
तार कुंपण योजना अंतर्गत फायदे
तार कुंपण योजना अंतर्गत लाभ शेतकऱ्यांना खालीलप्रमाणे होतो:
– **पिकांचे संरक्षण**: वन्य प्राण्यांपासून पिकांचे नुकसान थांबते.
– **उत्पन्नात वाढ**: पिकांचे उत्पादन वाढल्याने शेतकऱ्यांचे उत्पन्न सुधारते.
– **मानसिक शांतता**: शेतकऱ्यांना पिकांच्या सुरक्षिततेची चिंता कमी होते.
– **सुरक्षितता**: मानव-वन्यजीव संघर्ष कमी होऊन शेतकऱ्यांचे जीवन सुरक्षित होते.
निष्कर्ष
**तार कुंपण योजना** ही शेतकऱ्यांसाठी एक वरदान ठरत आहे, विशेषतः ज्या भागात वन्य प्राण्यांचा उपद्रव जास्त आहे. ही योजना शेतकऱ्यांना आर्थिक आधार तर देतेच, शिवाय त्यांच्या शेतीला संरक्षण प्रदान करते. योजनेची अंमलबजावणी प्रभावीपणे होण्यासाठी शेतकऱ्यांनी जागरूक राहून योग्य वेळेत अर्ज करणे गरजेचे आहे. सरकारनेही या योजनेची व्याप्ती वाढवून अधिक शेतकऱ्यांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी प्रयत्न करणे आवश्यक आहे.
वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न आणि उत्तरे
1. **तार कुंपण योजना म्हणजे काय?**
ही महाराष्ट्र सरकारची योजना आहे, जी शेतकऱ्यांना शेताला तारांचे कुंपण उभारण्यासाठी 90% अनुदान देते.
2. **तार कुंपण योजना या योजनेचा मुख्य उद्देश काय आहे?**
वन्य प्राण्यांपासून पिकांचे संरक्षण करणे आणि शेतकऱ्यांचे नुकसान टाळणे.
3. **कोण या योजनेचा लाभ घेऊ शकते?**
महाराष्ट्रातील शेतकरी, ज्यांच्याकडे स्वतःची शेती आहे किंवा भाडेतत्वावर शेती कसतात.
4. **या योजनेचा लाभ फक्त भूधारक शेतकऱ्यांनाच मिळतो का?**
नाही, भाडेतत्वावर शेती कसणारे शेतकरीही पात्र आहेत.
5. **अनुदान किती मिळते?**
90% पर्यंत अनुदान मिळते, उर्वरित 10% शेतकऱ्याला भरावे लागते.
6. **अर्ज कुठे करावा लागतो?**
तालुक्यातील पंचायत समिती किंवा कृषी विभागात.
7. **अर्ज ऑनलाइन करता येतो का?**
नाही, सध्या ही प्रक्रिया ऑफलाइनच आहे.
8. **आवश्यक कागदपत्रे कोणती आहेत?**
आधार कार्ड, 7/12 उतारा, गाव नमुना 8अ, वन विभागाचे प्रमाणपत्र इत्यादी.
9. **लॉटरी पद्धती म्हणजे काय?**
अर्जांची संख्या जास्त असल्यास लाभार्थ्यांची निवड लॉटरीद्वारे होते.
10. **या योजनेचा लाभ सर्व राज्यांत मिळतो का?**
नाही, सध्या फक्त महाराष्ट्रात लागू आहे.
11. **शेत किती क्षेत्राचे असावे?**
क्षेत्राची मर्यादा ठरलेली नाही, पण शेत अतिक्रमणात नसावे.
12. **अनुदान कसे मिळते?**
अर्ज मंजूर झाल्यानंतर बँक खात्यात जमा होते.
13. **यापूर्वी लाभ घेतला असेल तर पुन्हा मिळेल का?**
नाही, यापूर्वी लाभ घेतलेले शेतकरी पात्र नाहीत.
14. **वन्य प्राण्यांचे प्रमाणपत्र कोण देते?**
वनपरिक्षेत्र अधिकारी.
15. **कुंपणाचा खर्च किती येतो?**
शेताच्या आकारानुसार खर्च बदलतो, पण 90% सरकार देते.
16. **या योजनेचा लाभ किती शेतकऱ्यांना मिळाला आहे?**
याबाबत अद्याप अधिकृत आकडेवारी जाहीर झालेली नाही.
17. **अर्ज मंजूर होण्यास किती वेळ लागतो?**
प्रक्रियेनुसार 1-3 महिने लागू शकतात.
18. **शेत अतिक्रमणात असल्यास काय होईल?**
अशा शेतकऱ्यांना तार कुंपण योजना अंतर्गत लाभ मिळणार नाही.
19. **या योजनेची सुरुवात कधी झाली?**
ही योजना 2020 पासून राबवली जात आहे.
20. **अधिक माहितीसाठी कोणाला संपर्क करावा?**
स्थानिक पंचायत समिती किंवा कृषी विभागाशी संपर्क साधावा.