रब्बी ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे निवडणे ही महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसाठी एक महत्त्वाची निर्णय प्रक्रिया आहे. ज्वारी हे राज्यातील पारंपरिक आणि अत्यंत महत्त्वाचे अन्नधान्य पीक मानले जाते, विशेषत: रब्बी हंगामात. या काळातील कोरडे आणि थंड हवामान ज्वारीच्या वाढीसाठी अत्यंत अनुकूल असते. रब्बी ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे योग्य प्रकारे निवडल्यास उत्पादनाची गुणवत्ता आणि प्रमाण दोन्ही वाढवता येतात. हे पीक केवळ मानवी आहारासाठीच नव्हे तर पशुखाद्याच्या दृष्टीनेही महत्त्वाचे मानले जाते.
रब्बी ज्वारीचे विविध उपयोग
रब्बी ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे योग्य प्रकारे निवडल्यास त्याचे विविध उपयोग शेतकऱ्यांना करता येतात. ज्वारीच्या भाकरीला ग्रामीण भागात पारंपरिक आणि पौष्टिक अन्न म्हणून महत्त्व आहे. याशिवाय, ज्वारीच्या पिकातून मिळणारा कडबा (चारा) हा गुरांसाठी उत्तम आणि पोषणमूल्यपूर्ण खाद्यस्रोत ठरतो. रब्बी ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे निवडताना शेतकऱ्यांनी त्यांच्या गरजेनुसारची जात निवडावी – भाकरीसाठी, हुरड्यासाठी, लाह्यांसाठी किंवा कडब्यासाठी. हे पीक अनेकदा शेतकऱ्यांच्या एकंदर शेती अर्थव्यवस्थेला चालना देत असते.
योग्य वाण निवडीचे महत्त्व
आधुनिक कृषी व्यवस्थेत बाजारात ज्वारीच्या असंख्य जाती आणि वाण उपलब्ध आहेत, परंतु सर्व वाण प्रत्येक शेतकऱ्याच्या परिस्थितीला अनुकूल असतात असे नाही. रब्बी ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे निवडताना शेतकऱ्यांनी संशोधन संस्थांनी व कृषी विद्यापीठांनी विकसित केलेल्या सुधारित जातींची निवड करणे गरजेचे आहे. रब्बी ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे योग्य निवडल्यास विविध रोग व किडींपासून प्रतिकारशक्ती, कमी कालावधीत पक्वता, चांगली धान्य आणि कडबा उत्पादकता, तसेच प्रतिकूल हवामानातील सहनशीलता यासारखी महत्त्वाची वैशिष्ट्ये मिळू शकतात.
लागवडीचे योग्य तंत्रज्ञान आणि कालावधी
रब्बी ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे योग्य पद्धतीने पेरल्यास चांगले उत्पादन मिळण्यास मदत होते. लागवडीचा कालावधी १५ सप्टेंबर ते १५ ऑक्टोबर असा शिफारस करण्यात आला आहे. पेरणीचे अंतर ४५ ☓ १५ सें.मी. आणि खोली ०५ सें.मी. पर्यंत ठेवावी. रब्बी ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे पेरण्यापूर्वी बीजप्रक्रिया करणे अत्यंत आवश्यक आहे. प्रति किलो बियाण्यास ४ ग्रॅम ३०० मेश गंधक, २५ ग्रॅम ऍझोटोबॅक्टर व पी.एस.बी. जिवाणूसंवर्धक, ५ ग्रॅम ट्रायकोडर्मा बुरशी वापरावी. रब्बी ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे योग्य प्रमाणात पेरावेत – हेक्टरी सुमारे १० किलो (२ चाड्याच्या पाभरीने असल्यास).
हलक्या जमिनीसाठी योग्य वाण
ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे निवडताना जमिनीचा प्रकार लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे. हलक्या जमिनीसाठी फुले यशोमती ही जात अत्यंत योग्य आहे. ही जात २०२१ मध्ये प्रसारित करण्यात आली असून अवर्षण प्रवण भागातील शेतकऱ्यांसाठी उत्तम आहे. रब्बी ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे योग्य जातीचे निवडल्यास ११०-११५ दिवसांत पीक कापण्यासाठी तयार होते. या जातीचे धान्य ०९-११ क्विंटल/हेक्टर आणि कडबा ४०-५० क्विंटल प्रति हेक्टर इतका मिळू शकतो. रब्बी ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे म्हणून फुले यशोमती निवडल्यास भाकरी गोड आणि चवदार मिळते तसेच ही जात खोडमाशी प्रतिकारक आहे.
फुले अनुराधा ही दुसरी जात आहे जी हलक्या जमिनीस योग्य आहे. रब्बी ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे म्हणून ही जात निवडल्यास १०५-११० दिवसांत पीक तयार होते. धान्य ०८-१० क्विंटल आणि कडबा ३०-३५ क्विंटल प्रति हेक्टर इतका मिळवता येतो. रब्बी ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे निवडताना शेतकऱ्यांना भाकरी व कडबा दोन्ही दृष्टीने उत्तम परिणाम देणारी ही जात विचारात घ्यावी.
मध्यम जमिनीसाठी योग्य वाण
मध्यम जमिनीसाठी फुले सुचित्रा ही जात शिफारस करण्यात आली आहे. रब्बी ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे म्हणून ही जात निवडल्यास अवर्षण भागात चांगले उत्पादन मिळू शकते. ही जात १२०-१२५ दिवसांत पक्व होते आणि धान्य २४-२८ क्विंटल तर कडबा ६०-६५ क्विंटल प्रति हेक्टर इतका मिळवू शकता. रब्बी ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे निवडताना दाणे शुभ्र व मोत्यासारखे मिळावेत अशी इच्छा असलेल्या शेतकऱ्यांनी ही जात निवडावी. ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे म्हणून फुले सुचित्रा निवडल्यास रोगप्रतिरोधक क्षमतेचा फायदा मिळतो.
भारी जमिनीसाठी योग्य वाण
भारी जमिनीसाठी अनेक जाती उपलब्ध आहेत ज्यात परभणी मोती ही प्रमुख जात आहे. रब्बी ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे म्हणून ही जात मराठवाड्यात विशेषतः शिफारस करण्यात आली आहे. ही जात १२०-१२५ दिवसांत पक्व होते आणि धान्य १८-२० क्विंटल तर कडबा ६५-७५ क्विंटल प्रति हेक्टर इतका मिळवू शकता. ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे म्हणून परभणी मोती निवडल्यास दाणे टपोरे मिळतात.
परभणी सुपर मोती ही २०१९ मध्ये प्रसारित करण्यात आलेली जात आहे. रब्बी ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे म्हणून ही जात निवडल्यास ११८-१२० दिवसांत पीक तयार होते आणि धान्य ३२ क्विंटल प्रति हेक्टर इतके मिळू शकते. ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे निवडताना भारी जमिनीसाठी योग्य अशा जातींचा विचार करावा.
परभणी शक्ती ही दुसरी जात आहे जी २०१९ मध्ये प्रसारित करण्यात आली. ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे म्हणून ही जात निवडल्यास ११८-१२० दिवसांत पीक तयार होते. धान्य २१-२४ क्विंटल तर कडबा ४५-६५ क्विंटल प्रति हेक्टर इतका मिळवता येतो. रब्बी ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे म्हणून परभणी शक्ती ही जात भारी जमिनीसाठी विशेषतः योग्य आहे.
उच्च उत्पादन क्षमता असलेली वाण
परभणी ज्योती ही २००६ मध्ये प्रसारित करण्यात आलेली जात उच्च उत्पादन क्षमतेसाठी ओळखली जाते. ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे म्हणून ही जात निवडल्यास १२५-१३० दिवसांत पीक तयार होते. धान्य ३८-४० क्विंटल तर कडबा ८८-९० क्विंटल प्रति हेक्टर इतका मिळवू शकता. रब्बी ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे म्हणून ही जात निवडल्यास उंच वाढणारा पण न लोळणारा पीक मिळतो. ही जात ओलिताखाली योग्य आहे तसेच मावा प्रतिकारक आहे.
फुले वसुधा ही दुसरी जात भारी जमिनीकरिता कोरडवाहू व बागायतीसाठी योग्य आहे. रब्बी ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे म्हणून ही जात निवडल्यास ११६-१२० दिवसांत पीक तयार होते. धान्य २५-२८ क्विंटल तर कडबा ५५-६० क्विंटल प्रति हेक्टर इतका मिळवता येतो. रब्बी ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे निवडताना शेतकऱ्यांनी उच्च उत्पादन क्षमतेच्या जातींकडे लक्ष द्यावे.
विशेष हेतूंसाठी वाण
काही जाती विशिष्ट हेतूंसाठी विकसित करण्यात आलेल्या आहेत. फुले मधुर ही जात हुरड्यासाठी विशेषतः योग्य आहे. ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे म्हणून ही जात निवडल्यास मध्यम ते भारी जमिनीत ९५-१०० दिवसांत पीक तयार होते. हुरडा ३०-३५ क्विंटल प्रति हेक्टर इतका मिळवता येतो. रब्बी बियाणे म्हणून फुले मधुर निवडल्यास चवदार व पचणारा हुरडा मिळतो.
फुले पंचमी ही दुसरी जात लाह्यांसाठी विशेषतः विकसित करण्यात आली आहे. ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे म्हणून ही जात निवडल्यास मध्यम ते भारी जमिनीसाठी योग्य आहे. ११५-१२० दिवसांत पीक तयार होते आणि लाह्या ८७.४% प्रमाणात मिळतात. रब्बी ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे म्हणून फुले पंचमी निवडल्यास धान्य १२-१४ क्विंटल प्रति हेक्टर इतके मिळू शकते.
उन्नत तंत्रज्ञानाचा वापर आणि निष्कर्ष
फुले रेवती ही जात बागायती, भारी जमिनीसाठी योग्य आहे. रब्बी ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे म्हणून ही जात निवडल्यास ११८-१२० दिवसांत पीक तयार होते. धान्य ४०-४५ क्विंटल तर कडबा ९०-१०० क्विंटल प्रति हेक्टर इतका मिळवू शकता. रब्बी ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे म्हणून फुले रेवती निवडल्यास दाणे मोत्यासारखे शुभ्र मिळतात तसेच ही जात खोडमाशी प्रतिकारक आहे.
ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे योग्य प्रकारे निवडणे आणि आधुनिक लागवडीचे तंत्रज्ञान अवलंबणे हे शेतकऱ्यांसाठी अत्यंत फायदेशीर ठरू शकते. सुधारित वाणांची लागवड केल्याने केवळ उत्पादनात वाढ होत नाही तर उत्पन्नातही लक्षणीय वाढ होते. दर्जेदार धान्याला बाजारात चांगला दर मिळतो तसेच कीडरोगांचा प्रादुर्भाव कमी असल्यामुळे कीडनाशकांवरील खर्च वाचतो. ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे योग्य निवडून आणि शास्त्रशुद्ध पद्धतीने लागवड केल्यास शेतकऱ्यांना चांगले उत्पन्न मिळू शकते. कृषी विद्यापीठ व संशोधन संस्थांनी विकसित केलेल्या जातींचा लाभ घेणे ही आजच्या काळाची गरज आहे. ज्वारी लागवडीसाठी बियाणे योग्य प्रकारे निवडल्यास शेतकऱ्यांचे शेतीवरील विश्वास व आत्मभान अधिक बळकट होते.