नवीन बदलत्या हवामान परिस्थितीमुळे महाराष्ट्रातील कांदा उत्पादकांना अनेक अडचणींचा सामना करावा लागत आहे. वाल्हे (ता. पुरंदर) परिसरातील शेतकऱ्यांना विशेषतः कांदा पिकावर विविध रोगांचा प्रादुर्भाव अनुभवावा लागला आहे. हवामानातील अनिश्चितता आणि तापमानातील चढ-उतार यामुळे कांदा पिकावर विविध रोग अधिक तीव्रतेने दिसून येत आहेत. या संदर्भात शेतकऱ्यांना केवळ रोगांशीच लढावे लागत नाही तर आर्थिक नुकसानही सहन करावे लागते.
कांद्याच्या मुख्य रोगांचे स्वरूप आणि त्याचे परिणाम
कांदा पिकावर सध्या तीन प्रमुख रोगांचा प्रादुर्भाव दिसून येतो. पहिला रोग म्हणजे ‘बगळा’ रोग ज्यामुळे कांद्याची मान लांब होते आणि कांदा योग्य प्रकारे पोसत नाही. दुसरा रोग म्हणजे ‘स्थिर्प्स’ ज्यामुळे कांद्याच्या पाती पिवळ्या पडतात आणि वाकड्या होतात. तिसरा रोग म्हणजे ‘करपा’ रोग जो पिकाची मुळापासून नासाडी करतो. कांदा पिकावर विविध रोग येण्यामुळे उत्पादनाचा दर्जा खालावतो तसेच पिकाचे प्रमाणही कमी होते. कांदा पिकावर विविध रोगांचा एकाच वेळी हल्ला झाल्यास शेतकरी पूर्णपणे निरुपाय होतात.
शेतकऱ्यांची धडपड आणि आर्थिक अडचणी
वाल्हे येथील प्रयोगशील शेतकरी कैलास पांडूरंग भुजबळ यांच्या अनुभवावरून कांदा शेतीच्या आव्हानांची कल्पना येते. त्यांनी 10 गुंठे क्षेत्रावर कांद्याची लागवड केली होती, परंतु रोपे अचानक मान टाकू लागली आणि त्यांची प्रतिकारशक्ती कमी होत चालली. अशा परिस्थितीत शेतकऱ्यांना महागडी औषधे वापरण्याशिवाय पर्याय उरत नाही. कांदा लागवडीपासून ते बाजारपेठेपर्यंतच्या प्रक्रियेत शेतकऱ्यांना मोठ्या प्रमाणात मेहनत आणि गुंतवणूक करावी लागते. सध्याच्या कमी बाजारभावामुळे त्यांच्या खर्चाची भरपाई होणे कठीण आहे.
कांदा उत्पादनाचा अर्थशास्त्रीय पैलू
कांदा लागवडीचा खर्च हा शेतकऱ्यांसाठी मोठा आर्थिक ओझे बनतो. साधारण 10 गुंठे कांदा लागवडीसाठी कांदा बियाणे प्रति किलो 1500 ते 2000 रुपये, शेत तयार करणे, लागवड आणि इतर कामांसाठी 7000-8000 रुपये मजुरी, तसेच औषधे आणि खतांसाठी सुमारे 6000 रुपये असे एकूण 15,000 ते 16,000 रुपये खर्च येतो. कांदा पिकावर विविध रोग पडल्यामुळे औषध फवारणीचा अतिरिक्त खर्च वाढतो. कांदा पिकावर विविध रोगांवर मात करण्यासाठी केलेला हा अतिरिक्त खर्च शेतकऱ्यांच्या आर्थिक स्थितीवर भार बनतो.
रोगप्रतिबंधक उपाययोजनांमधील अडचणी
कांदा पिकांच्या रोगांवर उपाययोजना करणे हे सध्या शेतकऱ्यांसाठी सर्वात मोठे आव्हान बनले आहे. पारंपरिक पद्धतींनी या रोगांवर मात करणे कठीण झाले आहे. रात्री आणि अपरात्री पाणी द्यावे लागणे, सतत पिकांची निरीक्षणे करणे आणि वेळोवेळी औषधांची फवारणी करणे यामुळे शेतकऱ्यांच्या मेहनतीत भर पडते. एवढी मेहनत आणि पैसे खर्च केल्यानंतरही पीक योग्य प्रकारे येईल याची शाश्वती नसल्याने शेतकरी हवालदिल होतात. कांदा पिकावर विविध रोगांवर नियंत्रण मिळविण्यासाठी आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर आवश्यक आहे.
शासकीय हस्तक्षेपाची गरज
शेतकऱ्यांच्या मागणीनुसार, शासनाने कांदा पिकांच्या नुकसानीचे पंचनामे करून भरपाई देणे आवश्यक आहे. कैलास भुजबळ यांसारख्या शेतकऱ्यांनी अशीच मागणी केली आहे. वातावरणीय बदलांमुळे पिकांवर होणाऱ्या परिणामांवर मात करण्यासाठी शासकीय स्तरावर योजना आखणे गरजेचे आहे. कांदा पिकावर विविध रोगांपासून संरक्षण देण्यासाठी शास्त्रज्ञांनी सुधारित बियाणे आणि रोगप्रतिबंधक पद्धती विकसित करणे आवश्यक आहे. कांदा पिकावर विविध रोगांवर मात करण्यासाठी शासनाकडून तंत्रज्ञानाची मदत मिळाल्यास शेतकरी आपले पीक वाचवू शकतील.
बगळा रोग: कांद्याच्या वाढीत होणारी विकृती
कांदापिकावर विविध रोग येतात त्यापैकी एक महत्त्वाचा रोग म्हणजे ‘बगळा’. या रोगामध्ये कांद्याची वनस्पतीची मान अप्रत्याशितपणे खूपच लांब होते, परिणामी कांदा पिक योग्य प्रकारे पोसत नाही आणि बियाणे देण्याच्या क्रियेकडे लक्ष वेधते. हा रोग पूर्णपणे वातावरणाच्या बदलांशी निगडित आहे; विशेषतः तापमानातील अनियमित चढ-उतार, अकाली पाऊस किंवा दीर्घ कोरडेपणा यामुळे वनस्पतीच्या वाढीचे नियमन बिघडते. कांदा पिकावर विविध रोग झाल्यास उत्पादनास धोका निर्माण होतो, आणि बगळा रोगामुळे तयार झालेला कांदा आकाराने लहान, कमी वजनदार आणि बाजारपेठेत किमतीच्या दृष्टीने कमी मूल्याचा ठरतो, ज्यामुळे शेतकऱ्यांचे आर्थिक नुकसान होते.
स्थिर्प्स रोग: पाने आणि पिक यांचे होणारे नुकसान
कांदापिकावर विविध रोगांमध्ये ‘स्थिर्प्स’ हा एक कीटकजन्य रोग महत्त्वाचा ठरतो. हा एक सूक्ष्म कीटक असून तो कांद्याच्या पानांच्या रसासाठी आत शिरतो आणि त्याला चोखू लागतो. याच्या परिणामी प्रथम पानांवर रुपेरी-पांढरे ठिपके दिसून येतात, नंतर ती पाने पिवळी पडू लागतात, वाकडी होतात आणि शेवटी कोमेजून जातात. हे कीटक फुलांवर देखील हल्ला करू शकतात, ज्यामुळे कांद्याचा आकार विकृत होतो आणि उत्पादनाचा दर्जा खालावतो. कांदा पिकावर विविध रोग येऊ शकतात, पण स्थिर्प्सचा प्रादुर्भाव झाल्यास तो फार पटकन पसरतो आणि रोखणे कठीण जाते. यासाठी वेळोवेळी योग्य कीटकनाशके फवारण्याची गरज भासते, ज्यामुळे उत्पादन खर्च लक्षणीयरीत्या वाढतो.
करपा रोग: मुळांपासून होणारी नासाडी
कांदा पिकावर विविध रोगांमधील तिसरे मोठे संकट म्हणजे ‘करपा’ रोग. हा प्रामुख्याने एक बुरशीजन्य रोग आहे जो जमिनीतील अतिरिक्त ओलिताई आणि वायुसंचार अयोग्य असल्यास उद्भवतो. हा रोग प्रथम कांद्याच्या मुळांवर किंवा बियाणावर हल्ला करतो, ज्यामुळे ती कुजू लागतात आणि खोलवर गेल्यास संपूर्ण झाड बसून जाते. वरच्या बाजूस, पाने पिवळी होऊन झाडाची वाढ खुंटते. कांदा पिकावर विविध रोग येण्याची शक्यता ओल्या हवामानात जास्त असते, आणि करपा रोगाचा प्रादुर्भाव झाल्यास तो शेतातील इतर निरोगी वनस्पतींमध्ये पटकन पसरू शकतो. या रोगावर उपाय म्हणून प्रतिरोधी जातीची बियाणे वापरणे, शेतात पाणी न थांबेल याची काळजी घेणे आणि फंगिसायडचा वापर करणे इत्यादी उपाययोजना कराव्या लागतात.
भविष्यातील संशोधनाची दिशा
कांदा पिकावरील रोगांच्या समस्येचे दीर्घकालीन उत्तर म्हणजे संशोधन आणि नाविन्यपूर्ण तंत्रज्ञानाचा वापर होय. वातावरणीय बदलास सामोरे जाऊ शकणारी बियाणी, रोगप्रतिरोधक क्षमता असलेल्या जाती आणि पर्यावरणास अनुकूल असलेली औषधे यांचा विकस करणे आवश्यक आहे. शेतकऱ्यांना या नवीन तंत्रज्ञानाचे प्रशिक्षण देणे, त्यांना आर्थिक सहाय्य उपलब्ध करून देणे आणि बाजारपेठेत चांगला भाव मिळण्यासाठी योजना आखणे यासारख्या बाबी महत्त्वाच्या आहेत. कांदा पिकावर विविध रोगांचा प्रादुर्भाप रोखण्यासाठी सर्वांनी मिळून प्रयत्न करणे गरजेचे आहे.
निष्कर्ष: समन्वित प्रयत्नांची आवश्यकता
कांदा शेतीला सध्या अनेक आव्हानांचा सामना करावा लागत आहे, त्यातील सर्वात मोठे आव्हान म्हणजे रोगांचा प्रादुर्भाव. शेतकऱ्यांनी केलेली मेहनत आणि गुंतवणूक व्यर्थ जाऊ नये म्हणून सर्वांनी मिळून प्रयत्न करणे आवश्यक आहे. शासन, संशोधन संस्था, कृषी तज्ज्ञ आणि शेतकरी यांनी एकत्र येऊन या समस्येचे निराकरण करणे गरजेचे आहे. कांदा पिकावर विविध रोगांपासून संरक्षण मिळवण्यासाठी एकत्रित प्रयत्नांची आवश्यकता आहे. कांदा पिकावर विविध रोगांचा सामना करण्यासाठी सर्वसमावेशक धोरण अवलंबणे आवश्यक आहे जेणेकरून भविष्यात कांदा उत्पादन सुरक्षित राहील आणि शेतकऱ्यांचे आर्थिक हित सांभाळले जाऊ शकेल.