प्रिय शेतकरी बांधवांनो आपल्या शेतीवर अवलंबून असलेल्या जीवनात, पिकांची उत्पादकता वाढविणे, खर्च कमी करणे आणि पर्यावरणाशी सुसंगत राहणे हे आव्हान नेहमीच उभे राहते. पारंपारिक फवारणी पद्धतींमुळे वेळ, श्रम आणि संसाधनांचा अपव्यय होतो तसेच कीटकनाशकांचा असमान वापर हा पिकांसाठी धोकादायक ठरू शकतो. पण आता, तंत्रज्ञानाच्या नवीन युगात, ड्रोनद्वारे फवारणी हा पर्याय आपल्या शेतीला अधिक सुलभ, अचूक आणि भविष्यवेधी बनवू शकतो.
हा लेख आपल्यासाठी एक मार्गदर्शक आहे, जो ड्रोनद्वारे फवारणी प्रकिया माहीत होण्यास तसेच ड्रोन टेक्नॉलॉजीच्या माध्यमातून फवारणीचे फायदे, अंमलबजावणीच्या सोप्या पायऱ्या आणि सरकारी अनुदान योजना या बाबतीत मार्गदर्शक ठरेल. ड्रोन्समुळे केवळ वेळ वाचत नाही, तर प्रत्येक थेंब रसायनाचा अचूक वापर होऊन पिकांवरील ताण आणि जमिनीचे प्रदूषणही कमी होते. सरकारच्या ड्रोन अनुदान योजनेअंतर्गत ४०% ते १००% अनुदान देऊन आपल्याला हे तंत्रज्ञान स्वीकारण्यास सहजता निर्माण केली आहे.
आमच्या या लेखात आपल्याला ड्रोन निवडीपासून ते नोंदणी, प्रशिक्षण आणि यशस्वी फवारणीच्या टिप्स पर्यंत सर्व माहिती सोप्या भाषेत मिळेल. शेतीला आधुनिक वळण देण्याची हीच योग्य वेळ आहे. चला, ड्रोन टेक्नॉलॉजीच्या सहाय्याने आपल्या शेतातील प्रत्येक पिकाला सुरक्षित आणि समृद्ध भवितव्य देऊया!
शेतकरी मित्रांनो राज्यातील शेतीक्षेत्रात तंत्रज्ञानाचा वापर वाढत असताना ड्रोन्सची भूमिका लक्षणीय झाली आहे. कीटकनाशके, खते किंवा बियाणेपासून फवारणी करण्यासाठी ड्रोन्सचा उपयोग हा एक क्रांतिकारक बदल आहे. पारंपारिक पद्धतींमध्ये वेळ, श्रम आणि निश्चितता यामध्ये मर्यादा आहेत, तर ड्रोनद्वारे फवारणी ही पद्धत अचूक, सुलभ आणि किफायतशीर ठरते. हा लेख ड्रोनद्वारे फवारणी करण्याच्या प्रक्रियेची सविस्तर माहिती देण्यास उपयुक्त ठरेल.

ड्रोनचे फायदे
ड्रोनद्वारे फवारणी करण्याचे अनेक फायदे आहेत. पहिला म्हणजे वेळेची बचत होते. एक हेक्टर जमीन फवारण्यासाठी फक्त १५-२० मिनिटे लागतात, तर पारंपारिक पद्धतीत तासनतास लोटतात. दुसरा फायदा म्हणजे अचूकता: ड्रोन्स जीपीएस आणि सेंसर्सद्वारे विशिष्ट क्षेत्रांवर लक्ष्य केंद्रित करतात, ज्यामुळे कीटकनाशकांचे वाया जाण्याचे प्रमाण कमी होते. शिवाय, धोकादायक परिस्थिती (उदा., उंच झाडे, चिखलाचे शेत) सहज हाताळता येतात.
तंत्रज्ञान आणि प्रक्रिया
ड्रोनद्वारे फवारणी करण्यासाठी मुख्यतः मल्टीरोटर ड्रोन्स वापरले जातात, ज्यामध्ये लिक्विड टँक, स्प्रेयर नोझल्स आणि स्वयंचलित नियंत्रण प्रणाली असते. प्रथम, शेताचा नकाशा सॉफ्टवेअरमध्ये अपलोड करून फवारणीचे क्षेत्र चिन्हांकित केले जाते. नंतर, ड्रोन प्रोग्राम केल्यानुसार उड्डाण करतो आणि ठराविक उंचीवरून (सामान्यतः २-३ मीटर) एकसमान फवारणी करतो. काही ड्रोन्स रिअल-टाइम डेटा देऊन पिकाच्या आरोग्यावर नजर ठेवू शकतात.
आव्हाने आणि गरजा
या तंत्रज्ञानाची मुख्य आव्हाने म्हणजे प्रारंभिक खर्च (ड्रोन्सची किंमत सुमारे ५-८ लाख रुपये) आणि नियामक मंजुरी. भारतात, डीजीसीए (DGCA) च्या मार्गदर्शक तत्त्वांनुसार ड्रोन ऑपरेटरला परवाना आणि शेतमालकाला एफआरओ (फार्मर रजिस्ट्रेशन ऑर्डर) आवश्यक आहे. तसेच, तांत्रिक प्रशिक्षण आणि बॅटरी मॅनेजमेंट (प्रति चार्ज २०-३० मिनिटे) यावर लक्ष द्यावे लागते.
अंमलबजावणीचे चार चरण
१. ड्रोन निवड: क्षमता (उदा., १०-२० लिटर टँक), सेंसर आणि सपोर्ट सर्व्हिस पाहून.
२. नोंदणी: DGCA कडे ड्रोन आणि ऑपरेटरची नोंदणी करणे.
३. प्रशिक्षण: स्थानिक ड्रोन प्रशिक्षण केंद्रातून पायलट कोर्स करणे.
४. फवारणी आयोजन: हवामान, कीटकनाशकाचे प्रमाण आणि वेळ (सकाळी किंवा संध्याकाळी) विचारात घेऊन फवारणी करावी.
शेतकरी मित्रांनो आता ड्रोनद्वारे फवारणी ही करण्यासाठी जे अंमलबजावणीचे चरण वर देण्यात आले आहेत त्याबद्दल सविस्तर माहिती बघुया.

ड्रोन उडविण्याचे प्रशिक्षण देणाऱ्या महाराष्ट्रातील टॉप 5 कंपन्या
ड्रोनद्वारे फवारणी ही करण्यासाठी अंमलबजावणीचे सविस्तर चरण
१. ड्रोनची योग्य निवड (Drone Selection)
ड्रोनद्वारे फवारणी करणे या प्रक्रियेसाठी योग्य ड्रोन निवडणे हा पहिला आणि सर्वात महत्त्वाचा पायरी आहे. यासाठी खालील घटकांचा विचार करावा:
- क्षमता आणि आकार: शेताच्या आकारानुसार ड्रोनची टँक क्षमता (सामान्यतः १०-२० लिटर) निवडा. मोठ्या शेतांसाठी जास्त क्षमतेचे ड्रोन्स उपयुक्त ठरतात, तर लहान शेतांसाठी हलके आणि सुयोग्य ड्रोन्स प्राधान्य द्यावेत.
- सेंसर आणि तंत्रज्ञान: जीपीएस, मल्टीस्पेक्ट्रल सेंसर, आणि कोलिझन अवॉइडन्स सिस्टम असलेले ड्रोन्स अचूक फवारणीसाठी योग्य आहेत. हे सेंसर पिकांच्या आरोग्यावर नजर ठेवण्यासाठी आणि फवारणीचे नियोजन करण्यासाठी मदत करतात.
- सपोर्ट सर्व्हिसेस: विक्रेत्याकडून मिळणारी तांत्रिक मदत, वॉरंटी, आणि स्पेअर पार्ट्सची उपलब्धता तपासा. सॉफ्टवेअर अपडेट्स आणि रिमोट सपोर्टसारख्या सुविधा ड्रोनच्या दीर्घकाळ उपयोगासाठी महत्त्वाच्या आहेत.
- बॅटरी आयुर्मान: प्रति चार्ज २०-३० मिनिटे उड्डाण करणाऱ्या ड्रोन्सची निवड करताना अतिरिक्त बॅटरीची व्यवस्था करावी. काही ड्रोन्स स्वयंचलित चार्जिंग स्टेशन्ससह उपलब्ध आहेत, ज्यामुळे कार्यक्षमता वाढते.
२. ड्रोन आणि ऑपरेटरची नोंदणी (Registration)
भारतात ड्रोनचा वापर करण्यासाठी DGCA (Directorate General of Civil Aviation) च्या नियमांनुसार नोंदणी करणे बंधनकारक आहे. ही प्रक्रिया सखोल पार पाडावी:
- ड्रोन नोंदणी: DGCA च्या डिजिटल प्लॅटफॉर्म “डिजी स्काई” वर ड्रोनचे मॉडेल, वजन, आणि तांत्रिक तपशील सबमिट करून युनिक आयडेंटिफिकेशन नंबर (UIN) मिळवावा.
- ऑपरेटर परवाना: ड्रोन चालविण्यासाठी रिमोट पायलट सर्टिफिकेट (RPC) आवश्यक आहे. यासाठी DGCA-मान्यताप्राप्त संस्थेतून प्रशिक्षण घेऊन परीक्षा उत्तीर्ण करावी.
- शेताची नोंदणी: शेतमालकाने एफआरओ (Farmers’ Registration Order) अंतर्गत शेताचा तपशील, पिकाचा प्रकार, आणि फवारणीचे क्षेत्र नोंदवून घ्यावे. हे कृषी अधिकारी किंवा ऑनलाइन पोर्टलद्वारे करता येते.
३. ड्रोनद्वारे फवारणी साठी तांत्रिक प्रशिक्षण आणि सुरक्षा (Training)
ड्रोन ऑपरेटरचे प्रशिक्षण हे यशस्वी फवारणीची गुरुकिल्ली आहे:
- पायलट कोर्स: DGCA-मान्यताप्राप्त संस्थांमध्ये (उदा., ड्रोन प्रशिक्षण केंद्रे किंवा कृषी विद्यापीठे) ५-७ दिवसांचे प्रशिक्षण घ्यावे. यामध्ये ड्रोन असेंब्लिंग, उड्डाण नियंत्रण, आणि आपत्कालीन व्यवस्थापन यावर भर दिला जातो.
- सॉफ्टवेअर वापर: मॅपिंग सॉफ्टवेअर (उदा., ड्रोन डेक किंवा एग्रास) चा वापर करून फवारणीचे मार्ग नियोजन करणे शिकावे.
- सुरक्षा प्रोटोकॉल: हेल्मेट, ग्लोव्ह्ज, आणि प्रदूषणमुक्त मास्क वापरणे बंधनकारक आहे. शिवाय, फवारणी दरम्यान शेतात अनावश्यक व्यक्ती आणि प्राणी नसल्याची खात्री करावी.
४. फवारणीचे योजनाबद्ध आयोजन (Spraying Execution)
शेवटच्या चरणात फवारणीची वेळ, पद्धत, आणि परिस्थिती योग्य रीतीने प्लॅन करावी:
- हवामानाचा अंदाज: वाऱ्याचा वेग (१० किमी/तास पेक्षा कमी), आर्द्रता, आणि तापमान (२०-३०°C) योग्य असल्यास फवारणी करावी. पाऊस किंवा तीव्र उन्हाळा टाळावा.
- रासायनिक मिश्रण तयारी: कीटकनाशक किंवा खतांचे प्रमाण पाण्यात योग्य प्रमाणात मिसळून ड्रोनच्या टँकमध्ये भरावे. उदा., १ लिटर कीटकनाशकासाठी १० लिटर पाणी.
- वेळ नियोजन: सकाळी (५-९ AM) किंवा संध्याकाळी (४-७ PM) फवारणी करावी, जेव्हा तापमान कमी असते आणि हवा स्थिर असते. यामुळे रासायनिक बाष्पीभवन कमी होते.
- परिणाम मूल्यांकन: फवारणीनंतर २४-४८ तासांत पिकावर परिणाम तपासावा. ड्रोनच्या सॉफ्टवेअरमधील डेटा विश्लेषित करून पुढील फवारणीसाठी सुधारणा कराव्या.
शेतकरी मित्रांनो ड्रोनद्वारे फवारणी ही करताना हे चरण अचूकपणे अंमलात आणल्यास ड्रोनद्वारे फवारणी ही प्रक्रिया अधिक कार्यक्षम आणि पर्यावरणस्नेही बनते. शेतकऱ्यांनी सरकारी योजनांचा लाभ घेऊन आधुनिक तंत्रज्ञानाशी सुसंगत राहावे, ज्यामुळे शेतीचे भवितव्य टिकाऊ आणि फलदायी होईल.

शेती कामांसाठी उपयुक्त ड्रोनचे विविध प्रकार आणि त्यांचे कार्य
सरकारी योजना आणि पाठिंबा
राज्य सरकारने मध्ये ड्रोन अनुदान योजना सुरू केली आहे. ज्यात शेतकऱ्यांना ड्रोन खरेदीसाठी ४०% ते १००% अनुदान दिले जाते. तसेच, कृषी विद्यापीठांद्वारे प्रशिक्षण शिबिरे आयोजित केली जातात.
पर्यावरणीय सुरक्षा
ड्रोनद्वारे फवारणी अचूक पद्धतीनें होत असल्याने जमिनीत रसायन प्रदूषण ३०% पर्यंत कमी होते. तसेच, पिकांवर होणारे रासायनिक ताण टळते. सुरक्षिततेसाठी, ड्रोन ऑपरेटरने हेल्मेट आणि दुरीचे नियंत्रक (remote) वापरणे बंधनकारक आहे.
ड्रोन टेक्नॉलॉजी ही शेतीतील उत्पादकता वाढविण्याची आधुनिक पायरी आहे. योग्य प्रशिक्षण, सरकारी सहाय्य आणि तांत्रिक ज्ञानाच्या मदतीने शेतकरी हे तंत्र सहज स्वीकारू शकतात. भविष्यात, स्मार्ट शेतीच्या या साधनामुळे पिकांचा उतारा आणि पर्यावरण संरक्षण एकाच वेळी साध्य होईल.
प्रिय शेतकरी भावांनो आणि बहिणींनो,
आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून शेतीला नवीन दिशा देण्याची वेळ आली आहे. ड्रोनद्वारे फवारणी ही केवळ एक ट्रेंड नसून, ती तुमच्या श्रमाची बचत करणारी, पिकांच्या उत्पादनात वाढ निर्माण करणारी आणि पर्यावरणास अनुकूल अशी सुवर्णसंधी आहे. याचे फायदे स्पष्ट आहेत:
- वेळ आणि श्रमाची बचत: एका हेक्टरवर १५-२० मिनिटांत फवारणी होते. हाताने किंवा ट्रॅक्टरने केल्यास खर्च होणारे दिवस किंवा तास वाचवा.
- अचूकता आणि किफायत: ड्रोन्स फक्त आवश्यक त्या भागावरच स्प्रे करतात. कीटकनाशकांचा बंदोबस्त कमी खर्चात करून बचत करा.
- धोक्यांपासून सुरक्षितता: उंच झाडे, चिखलाचे शेत किंवा विषारी रसायनांचा स्प्रे—या सर्वांपासून दूर राहून काम सुरक्षितपणे करा.
- सरकारी मदत: ड्रोन अनुदान योजनेअंतर्गत ४०% ते १००% अनुदान मिळवून आर्थिक भार कमी करा.
होय, सुरुवातीला ड्रोनची किंमत आणि नोंदणी प्रक्रिया गुंतागुंतीची वाटू शकते. पण लक्षात ठेवा, सरकार आणि कृषी संस्था तुमच्या पाठीशी आहेत. DGCA परवाना, प्रशिक्षण शिबिरे आणि तांत्रिक मार्गदर्शनासाठी स्थानिक कृषी अधिकाऱ्यांशी संपर्क साधा. ड्रोन ऑपरेटरचे प्रशिक्षण घेऊन तुम्ही स्वतःच हे तंत्रज्ञान सहज शिकू शकता.
आजच पाऊल टाका!
ड्रोन टेक्नॉलॉजीचा वापर करून तुमच्या शेतीला “स्मार्ट” बनवा. हे केवळ तुमच्या पिकांच्या आरोग्यासाठी नव्हे, तर भावी पिढीसाठी शाश्वत शेतीचा पाया आहे. उद्या मागे वळून पाहू नका. आजच या बदलाचा भाग व्हा आणि तुमच्या शेतात ड्रोनद्वारे फवारणी करण्याचा निश्चय करा आणि आधुनिकतेची कास धरा.
“जुन्याच्या जोपासनेत, नव्याच्या स्वीकारातच भविष्य आहे!”
—तुमच्या शेतातील समृद्धीची सुरुवात ड्रोनच्या एका छोट्याशा उड्डाणातून होऊ द्या.
🌾 जय जवान, जय किसान! 🌾