एकीकडे खरीप हंगामाची चाहूल लागली आहे, तर दुसरीकडे छत्रपती संभाजीनगर आणि परिसरातील बाजारपेठा भाजीपाल्याच्या भावांच्या आगीत जळत आहेत. गेले बावीस दिवसांचे चंचल हवामान – एकदा ढगाळ गडगडाट, तर एकदा मुसळधार पाऊस – याने शहराचा जीव ग्रासला आहे. याच परिस्थितीत, **भाजीपाल्याचे भाव** सामान्य नागरिकांच्या पोटापाण्याच्या गणिताला धक्का देत कडाडले आहेत. पालेभाज्या ते फळभाज्या, प्रत्येकाचे दर आकाशाला भिडलेले दिसतात. ही **भाजीपाल्याच्या भावातील** उडाण सर्वसामान्यांच्या आवाक्याबाहेर गेली असली, तरी विडंबना म्हणजे शेतकऱ्यांच्या पदरात मात्र फक्त नुकसानच पडत आहे.
पालेभाज्यांची किरकोळ वाढ, शेतकऱ्यांचे मोठे नुकसान
पालेभाज्यांच्या बाजारपेठेत काही प्रमाणात दरवाढ दिसून आली आहे, परंतु ती शेतकऱ्यांच्या दृष्टीने फारशी आशादायक नाही. मेथीची जुडी पंधरा रुपयांवरून वीस रुपयांपर्यंत पोहोचली आहे, तर पालक, शेपू, चुका, तांदुळजा, करडई या भाज्यांचे दर जुडीमागे दहा-बारा रुपयांवरून पंधरा रुपयांपर्यंत चढले आहेत. ही दरवाढ दिसायला मोठी असली तरी, प्रत्यक्षात ती किरकोळच समजली पाहिजे. **भाजीपाल्याचे भाव** वाढण्याचे मुख्य कारण म्हणजे पावसामुळे झालेली उत्पादनातील घट आणि शेतकऱ्यांना शेतात जाऊन भाजी कापणेच शक्य न होणे. परिणामी, बाजारात पुरवठा कमी झाल्याने **भाजीपाल्याच्या भावांत** उछाल आला असला, तरी शेतात पिकाचा सडून नाश होत असल्याने शेतकरी मात्र भरपूर तोटा सोसत आहेत. वाढत्या भावामुळे झालेला कल्पनिक नफा हा त्यांच्या हातातून वारा होऊन जातो.
फळभाज्यांच्या दरांनी गगनाला भिडलेले पाय
जर पालेभाज्यांचे दर वाढले असतील, तर फळभाज्यांच्या किमतींनी तर सगळेच विक्रम मोडून टाकले आहेत. टोमॅटो, भेंडी, चवळी, शिमला मिरची, पत्ताकोबी यांसारख्या दैनंदिन जीवनातील गरजेच्या भाज्यांचे दर गेल्या काही आठवड्यांत धावपळ करताना दिसतात. फक्त वीस रुपये प्रतीकिलो मिळणारे टोमॅटो आता पन्नास रुपयांपर्यंत पोहोचले आहेत. पत्ताकोबी चाळीस रुपयांवरून साठ रुपये प्रतीकिलो, भेंडी ऐंशी रुपये, तर शिमला मिरची आणि शेवग्याच्या शेंगा देखील ऐंशी रुपये प्रतीकिलो भावाने विकल्या जात आहेत. अद्रकच्या बाबतीत तर दरवाढ अभूतपूर्व आहे – वीस रुपयांवरून थेट साठ रुपयांपर्यंत! ही **भाजीपाल्याच्या भावातील** विस्फोटक वाढ ही पावसाच्या उदंडतेमुळे शेतीत नुकसान आणि मालाची बाजारापर्यंत नेण्यात येणारी अडचण यांचा थेट परिणाम आहे. बाजारात दर्शविले जाणारे हे **भाजीपाल्याचे भाव** शेतकऱ्यांच्या घरातील आर्थिक परिस्थितीचे खरे प्रतिबिंब नाहीत.
पावसाचा शाप: शेतात सडणारी श्रीमंती
पाऊस हा शेतकऱ्यासाठी जीवनदायी ऋतू असावा, पण यावेळी तो एक प्रकारचा शाप बनून आला आहे. जोरदार पावसाने जमिनीत खोलवर चिखल निर्माण केला आहे, ज्यामुळे शेतात जाणे आणि काम करणे हे अवघड, तसेच धोकादायक झाले आहे. परिणामी, अनेक ठिकाणी काढण्यासाठी तयार झालेला भाजीपाला शेतातच सडून नष्ट होत आहे. शेतकरी अविनाश दांडगे यांच्या शब्दात, “पावसामुळे **भाजीपाला** शेतातच खराब होतोय. आम्ही त्याला बाजारात आणू शकत नाही. **भाजीपाल्याचे भाव** बाजारात वाढले असले तरी उत्पादन सडल्याने आमचा खिसा रिकामाच राहतो आहे.” ही एक सार्वत्रिक वेदना बनली आहे. बाजारातील वाढत्या भावामुळे होणारा कल्पित फायदा, शेतात सडणाऱ्या मालामुळे झालेल्या प्रचंड तोट्यापुढे काहीच नसतो. शिवाय, वाहतूक खर्च, श्रम खर्च यातही वाढ झाल्याने शेतकऱ्यांची आर्थिक अडचण आणखीनच गंभीर झाली आहे.
काही भाज्यांचे दर: अपवादात्मक घसारा
जवळपास सर्वच भाज्यांचे दर आकाशाला भिडले असले तरी, काही अपवादही आहेत जेथे भाव घसरले आहेत. मार्च-एप्रिल महिन्यात दोनशे ते दोनशे पन्नास रुपये प्रतीकिलो भावाने विकल्या जाणाऱ्या बिन्सच्या किमती मागील पंधरा दिवसांत आवक वाढल्याने नाटकीयरीत्या घसरून केवळ ऐंशी रुपये प्रतीकिलो झाल्या आहेत. त्याचप्रमाणे, लिंबू देखील एकशे वीस रुपयांवरून साठ ते ऐंशी रुपये प्रतीकिलो या पातळीवर खाली आले आहे. गवारचे दरही सुमारे चाळीस रुपयांनी घसरून आता ऐंशी रुपये प्रतीकिलो झाले आहेत. हा घसारा मुख्यत्वे या विशिष्ट पिकांच्या उत्पादनात झालेल्या वाढीमुळे आणि पुरवठ्यातील सापेक्ष स्थिरतेमुळे आहे. तथापि, हा अपवाद एकूणच **भाजीपाल्याचे भाव वाढ यात दिसणाऱ्या भीषण महागाईचे चित्र बदलू शकत नाही. बहुतांश बाजारपेठेची परिस्थिती अजूनही **भाजीपाल्याच्या भावातील** अभूतपूर्व वाढीच्या छटेने रंगली आहे.
शेतकऱ्यांवरचा दुहेरी ताण: हवामान आणि अर्थकारण
सध्याची परिस्थिती शेतकऱ्यांवर दुहेरी ताण टाकत आहे. एकीकडे, पावसाच्या अतिरेकामुळे शेतीतील कामे (विशेषत: खरीपपूर्व तयारी) पूर्णपणे थांबली आहेत. भाजीपाला कापणे, गोळा करणे आणि बाजारात नेणे हे सर्वच अवघड झाले आहे. दुसरीकडे, बाजारात **भाजीपाल्याचे भाव** चढले असूनही, त्यांच्या हातात काहीच न फुटण्याची कटू वास्तविकता आहे. भाजीपाला शेतातच सडून नष्ट होणे, वाढलेले उत्पादन खर्च (बियाणे, खते, श्रम), वाहतूक खर्च आणि अडथळे, आणि बाजारातील अप्रत्यक्ष खर्च या सर्वांमुळे वाढत्या किमतींचा फायदा शेतकऱ्यांपर्यंत पोहोचत नाही. “पाऊस आला, **भाजीपाला** महागला, पण शेतकऱ्याचा खिसा रिकामाच राहिला” हे या संकटाचे सारांशपूर्ण वर्णन आहे. **भाजीपाल्याच्या भावातील** उंची ही केवळ नागरिकांनाच नव्हे तर शेतकऱ्यांनाही दुःख देणारी विसंगती बनली आहे.
भविष्याचे आव्हान आणि संभाव्य उपाययोजना
हवामानाचे चढ-उतार आणि त्याचा भाजीपाल्याचे भाव यावर होणारा प्रभाव ही एक जटिल आव्हाने आहेत ज्यांचा सामना करण्यासाठी दीर्घकालीन उपाययोजना आवश्यक आहेत. शेतकऱ्यांना थेट बाजारपेठेशी जोडणारे मार्ग (जसे की शेतकरी उत्पादक संघटना, डिजिटल कृषी मंच) विकसित केले पाहिजेत, ज्यामुळे दलालांच्या मध्यस्थीतून होणारा नुकसानीपासून बचाव होईल. पावसाळ्यातील वाहतूक अडथळे दूर करण्यासाठी ग्रामीण रस्त्यांच्या दुरुस्तीवर आणि शेतीमाल वाहतूक करणाऱ्या वाहनांच्या सोयींवर भर देणे गरजेचे आहे. शेतातील नुकसान कमी करण्यासाठी शेतकऱ्यांना संरक्षित लागवड पद्धती, उत्तम कोठारव्यवस्था, आणि शीतगृहाच्या सुविधांची उपलब्धता वाढवली पाहिजे. हवामान बदलाशी सुसंगत अशी पिके आणि पद्धतींचा अवलंब करण्यासाठी शास्त्रोक्त मार्गदर्शन आणि आर्थिक मदत उपलब्ध करून द्यावी लागेल. केवळ अशा समन्वित प्रयत्नांद्वारेच भाजीपाल्याचे भाव यातील अस्थिरता कमी करता येईल आणि भाजीपाल्याचे भाव वाढले तरी शेतकऱ्यांना त्याचा वाजवी फायदा मिळू शकेल. भाजीपाल्याच्या भावाची ही तडफड केवळ आर्थिक नाही तर एक सामाजिक समस्या आहे, ज्याचे निराकरण समाजाच्या सर्व स्तरांनी मिळून करावे लागेल.
**छत्रपती संभाजीनगर परिसरातील प्रमुख भाज्यांचे सध्याचे दर:**
| **पालेभाज्या (जुडी दरात)** | **दर (रुपये प्रती जुडी)** |
|—————————-|—————————|
| मेथी | २० |
| पालक | १५ |
| शेपू | १५ |
| चुका | १५ |
| तांदुळजा | १५ |
| करडई | १५ |
| **फळभाज्या (प्रती किलो)** | **दर (रुपये प्रती किलो)** |
|—————————|—————————|
| टोमॅटो | ५० |
| पत्ताकोबी | ६० |
| भेंडी | ८० |
| चवळी | ८० |
| वांगी | ४० |
| शिमला मिरची | ८० |