महाराष्ट्रातील शेतीच्या वैविध्यपूर्ण चित्रपटात फळबागा एक महत्त्वाचा रंग आहे. या क्षेत्राचा सर्वांगीण आणि शाश्वत विकास साध्य करण्यासाठी केंद्र शासनाच्या मार्गदर्शनाखाली सन २००५-०६ पासून राष्ट्रीय फलोत्पादन अभियान (एनएचएम) सुरू करण्यात आले. वर्ष २०१४-१५ पासून हे अभियान एकात्मिक फलोत्पादन विकास अभियान (एमआयडीएच) म्हणून अधिक व्यापक स्वरूपात कार्यरत आहे. केंद्र आणि राज्य शासनाचा अनुक्रमे ६०% आणि ४०% वित्तपुरवठा असलेल्या या योजनेचा मुख्य फोकस शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढवून त्यांचे जीवनमान उंचावणे हा आहे. अनेक उपघटकांद्वारे हे ध्येय साध्य करण्याचा प्रयत्न सुरू आहे, ज्यात **फलोत्पादन अभियानांतर्गत नवीन पाच घटकांचा समावेश** हा एक नवीन आणि क्रांतिकारी टप्पा ठरणार आहे.
एमआयडीएचचे मूलभूत उद्देश: व्यापक दृष्टिकोन
एमआयडीएचची रचना अतिशय सुस्पष्ट आणि बहुआयामी उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी केलेली आहे. सर्वप्रथम, राज्याच्या विविध हवामान विभागांनुसार प्रादेशिक अनुकूलता आणि गरजा लक्षात घेऊन, फळबागांचा समुह पद्धतीने संपूर्ण विकास करणे हे त्यातील प्रमुख उद्देश्य आहे. यासाठी संशोधन, आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर, प्रसार सेवा, काढणी-तोड तंत्रज्ञान, प्रक्रिया करणे आणि पणन सुविधा या सर्व बाबींवर एकत्रितपणे लक्ष केंद्रित केले जाते. दुसरे महत्त्वाचे ध्येय म्हणजे शेतकऱ्यांचे आर्थिक राहणीमान उंचावणे आणि त्यांच्या आहारातील पोषणमूल्यात वाढ करणे. तिसरे, फलोत्पादनाशी निगडीत विविध विद्यमान योजनांमध्ये समन्वय साधून एकरूपता आणणे याचा समावेश होतो. चौथे, पारंपारिक उत्पादन पद्धतींना आधुनिक शास्त्रीय ज्ञानाची जोड देऊन, नवीन तंत्रज्ञानाचा विकास, प्रसार आणि प्रचार करणे हे ध्येय आहे. शेवटी, पाचवे म्हणजे कुशल आणि अकुशल, विशेषत: बेरोजगार तरुणांसाठी रोजगाराच्या संधी निर्माण करणे, ज्यामुळे ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला चालना मिळेल. या पाचही उद्दिष्टांच्या पूर्ततेसाठी **फलोत्पादन अभियानांतर्गत नवीन पाच घटकांचा समावेश** हा एक महत्त्वाचा टप्पा आहे.
अभियानाची क्रियाशील रचना: विविध घटकांची ऊर्जा
एमआयडीएच अभियान हे केवळ सिद्धांताचे नसून व्यवहारात उतरवण्यासाठी अनेक सोयीसवलती आणि घटक ऑफर करते. दर्जेदार लागवडीचे साहित्य (बियाणे, रोपे) उपलब्ध करून देणे हा त्यातील पाया आहे. नवीन फळबागांची लागवड करण्यास प्रोत्साहन आणि आर्थिक सहाय्य दिले जाते, तर जुन्या आणि निष्क्रिय फळबागांचे पुनरुज्जीवन करून त्यांची उत्पादकता वाढवण्यावर भर दिला जातो. पाण्याचे व्यवस्थापन ही फलोत्पादनाची गुरुकिल्ली असल्याने, सामूहिक सिंचन क्षमता वाढवण्यासाठी शेततळे बांधण्यासाठी मदत केली जाते. नियंत्रित शेतीचा प्रसार करण्यासाठी हरितगृह (ग्रीनहाऊस) आणि शेडनेटच्या स्थापनेस प्राधान्य दिले जाते. एकात्मिक अन्नद्रव्य व्यवस्थापन (आयएनएम) आणि एकात्मिक कीटक व्यवस्थापन (आयपीएम) यांद्वारे पर्यावरणास अनुकूल पद्धतीने उत्पादन वाढवण्यावर भर आहे. काढणीनंतरचे नुकसान कमी करण्यासाठी काढणीपश्चात तंत्रज्ञान, प्रक्रिया युनिट्स, शीतगृहे, पॅकहाऊस आणि पणन व्यवस्थापन यासाठीही सुविधा उपलब्ध करून दिल्या जातात. या सर्वांबरोबरच मनुष्यबळ विकास, म्हणजेच शेतकऱ्यांचे प्रशिक्षण आणि क्षमतावर्धन यालाही खूप महत्त्व दिले जाते.
नव्याने समाविष्ट झालेले पाच घटक: भविष्याची बीजे
सन २०२५-२६ पासून राबविण्यात येणाऱ्या एकात्मिक फलोत्पादन विकास अभियानात एक मोठा बदल घडवून आणण्यात आला आहे. यात **फलोत्पादन अभियानांतर्गत नवीन पाच घटकांचा समावेश** करण्यात आला आहे, जे क्षेत्राला नवीन दिशा देणारे आहेत. हे पाच घटक खालीलप्रमाणे:
1. **उच्च तंत्रज्ञान आधारित नर्सरी:** पारंपारिक नर्सऱ्यांच्या ऐवजी आधुनिक तंत्रज्ञानाने सुसज्ज नर्सऱ्यांचा विकास केला जाईल. यामुळे रोगमुक्त, उच्च दर्जाची, प्रतिरोधक क्षमता असलेली आणि वेगाने वाढणारी रोपे मोठ्या प्रमाणावर तयार करता येतील, ज्यामुळे लागवडीची गुणवत्ता आणि उत्पादनक्षमता लक्षणीय वाढेल.
2. **कमी खर्चाचे आळिंबी प्रकल्प:** आळिंबी (द्राक्षे, चिकू, पेरू इ.) यासारख्या फळझाडांना आधार देण्यासाठी कमी खर्चात उभारता येणारे आळिंबी तंत्रज्ञान (ट्रेलिस सिस्टीम) योजनेतर्गत प्रोत्साहित केले जाईल. यामुळे जमिनीचा अधिक कार्यक्षम वापर होईल, फळांचा दर्जा सुधारेल आणि काढणी सुलभ होईल.
3. **औषधी व सुगंधी वनस्पती लागवड:** फळबागांच्या जागेचा अधिक फायदेशीर वापर करण्यासाठी आता औषधी आणि सुगंधी वनस्पतींच्या लागवडीसाठीही प्रोत्साहन दिले जाईल. हे इंटरक्रॉपिंग म्हणून किंवा सीमांत जमिनीवर करता येईल, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना अतिरिक्त उत्पन्नाचा स्रोत निर्माण होईल.
4. **सौर उर्जेवर आधारित साठवण व वाळवण प्रकल्प:** फळांचे नुकसान कमी करण्यासाठी आणि त्यांची कालमर्यादा वाढवण्यासाठी साठवण (कोल्ड स्टोरेज) आणि वाळवण (ड्रायिंग) या गोष्टी गंभीर आहेत. नवीन योजनेत सोलर एनर्जीवर चालणारे हे प्रकल्प स्थापित करण्यासाठी मदत दिली जाईल, ज्यामुळे ऊर्जेचा खर्च कमी होईल आणि शाश्वत पद्धतीने उत्पादनांचे मूल्य वाढवता येईल.
5. **संरक्षित शेतीतील प्रगत घटक:** संरक्षित शेती (प्रोटेक्टेड कल्टिव्हेशन) घटकात आता तणरोधक मॅट (वीड कंट्रोल मॅट), फळांना विशिष्ट कीटक आणि रोगांपासून वाचवण्यासाठी फ्रुट बॅग/कव्हर, आणि मातेवर अवलंबून न राहता पाण्यात पोषक द्रव्ये देऊन पिके घेण्याची हायड्रोपॉनिक्स तंत्रज्ञान यांचा समावेश करण्यात आला आहे. हे घटक उत्पादनाची गुणवत्ता, प्रमाण आणि नियंत्रण वाढवण्यास मदत करतील.
हा **फलोत्पादन अभियानांतर्गत नवीन पाच घटकांचा समावेश** फलोत्पादन क्षेत्राला अधिक टिकाऊ, नफ्याचे आणि तंत्रज्ञान-समृद्ध बनवण्याचे ध्येय घेऊन आला आहे.
तंत्रज्ञान आणि पारदर्शकता: अर्जासाठी सुविधाजनक दरवाजे
शासनाने योजनेचा लाभ घेण्यासाठीची अर्ज प्रक्रिया अधिक सोपी आणि पारदर्शक बनवण्याचा निर्धार केला आहे. यासाठी ‘महाडीबीटी‘ (MahaDBT) हे एकसंध ऑनलाइन पोर्टल सुरू करण्यात आले आहे. या पोर्टलद्वारे अर्ज करणे सोपे झाले आहे. सर्व अर्ज ‘प्रथम अर्ज, प्रथम लाभ’ या तत्त्वावर प्रक्रिया केले जातात, ज्यामुळे पारदर्शकता राखली जाते आणि लाभार्थी निवडीत कोणताही पक्षपात होत नाही. याशिवाय, ‘एग्रीस्टॅक’ प्रकल्पाचा फायदा घेऊन, शेतकऱ्यांचे युनिक फार्मर आयडी (यूएफआयडी) या पोर्टलशी जोडले गेले आहे. यामुळे शेतकऱ्यांना वारंवार कागदपत्रे सादर करण्याची गरज भासत नाही; त्यांची आधीची माहिती या आयडीद्वारे स्वयंचलितपणे भरते. यामुळे न केवळ वेळ वाचतो तर अर्ज प्रक्रियेचा खर्चही कमी होतो. अनुसूचित जाती-जमाती आणि वनधारक (वनपट्टाधारक) शेतकऱ्यांना या योजनेतर्गत वाढीव अनुदान मर्यादा देऊन त्यांना विशेष प्रोत्साहन देण्यात आले आहे.
सहाय्य आणि संपर्क: प्रश्नांचे निराकरण
अर्थात, कोणत्याही मोठ्या योजनेच्या अंमलबजावणीदरम्यान काही अडचणी किंवा प्रश्न निर्माण होणे स्वाभाविक आहे. अशा वेळी शेतकऱ्यांनी घाबरण्याची कारणीभूत परिस्थिती नाही. राज्यातील फलोत्पादन आणि औषधी वनस्पती मंडळाचे संचालक यांनी स्पष्ट मार्गदर्शन केले आहे. कोणत्याही अडचणीच्या स्थितीत शेतकऱ्यांनी त्यांच्या गावातील कृषी सहाय्यक, कृषी पर्यवेक्षक, मंडळ कृषी अधिकारी, तालुका कृषी अधिकारी किंवा जिल्हा कृषी अधिकारी यांच्या कार्यालयाशी थेट संपर्क साधावा. या अधिकाऱ्यांच्या मार्गदर्शनातून कोणतेही प्रश्न किंवा अडचणी दूर करणे शक्य आहे. **फलोत्पादन अभियानांतर्गत नवीन पाच घटकांचा समावेश** यासारख्या प्रगत सुविधांचा पूर्ण फायदा घेण्यासाठी ही संपर्क व्यवस्था महत्त्वाची ठरू शकते.
निष्कर्ष: समृद्ध भविष्याची पायवाट
एकात्मिक फलोत्पादन विकास अभियान (एमआयडीएच) हे महाराष्ट्रातील फलोत्पादक शेतकऱ्यांसाठी एक शक्तिशाली साधन बनले आहे. दर्जेदार साहित्यापासून ते पणनापर्यंतच्या साखळीला पाठिंबा देऊन आणि आता **फलोत्पादन अभियानांतर्गत नवीन पाच घटकांचा समावेश** करून, हे अभियान फळशेतीला अधिक फायदेशीर, शाश्वत आणि भविष्यसूचक बनवण्याचा प्रयत्न करत आहे. उच्च तंत्रज्ञान नर्सरी, कमी खर्चाचे आळिंबी, औषधी वनस्पती, सौर ऊर्जा प्रकल्प आणि संरक्षित शेतीतील नवीन तंत्रज्ञान ही भविष्याची बीजे आहेत. महाडीबीटी पोर्टल आणि एग्रीस्टॅकसारख्या तंत्रज्ञानाने अर्ज प्रक्रिया सुलभ आणि पारदर्शक बनवली आहे. जर सर्व घटकांनी मिळून प्रयत्न केले, तर या अभियानाद्वारे राज्यातील फलोत्पादन क्षेत्राला नवीन उंची गाठता येण्यास मदत होईल, शेतकऱ्यांचे उत्पन्न आणि जीवनमान खरोखरच उंचावेल आणि शाश्वत कृषी विकासाचे ध्येय साध्य होईल.