भारत सरकारच्या सामाजिक न्याय व अधिकारिता मंत्रालयामार्फत अनुसूचित जाती प्रवर्गातील विद्यार्थ्यांसाठी चालवल्या जाणाऱ्या योजनांपैकी मॅट्रीकोत्तर शिष्यवृत्ती योजना ही एक महत्त्वाची योजना आहे. सामाजिक न्याय व विशेष सहाय्य विभागामार्फत ही योजना महाराष्ट्र राज्यात राबवण्यात येते. या योजनेअंतर्गत विद्यार्थ्यांना उच्च शिक्षणासाठी आर्थिक सहाय्य प्रदान केले जाते, ज्यामध्ये शिक्षण शुल्क, परीक्षा शुल्क इत्यादी खर्चाचा समावेश होतो. या लेखात आम्ही मॅट्रीकोत्तर शिष्यवृत्ती योजना अर्ज प्रक्रिया याबद्दल सविस्तर माहिती देणार आहोत.
पात्रता निकष: तुम्ही अर्ज करण्यास पात्र आहात का?
मॅट्रीकोत्तर शिष्यवृत्ती योजना साठी अर्ज करण्यापूर्वी विद्यार्थ्यांनी पात्रतेचे निकष काळजीपूर्वक तपासावेत. या योजनेसाठी मुख्यत्वे खालील निकष पाळणे अनिवार्य आहे: विद्यार्थी भारताच्या अनुसूचित जाती प्रवर्गातील असावा. कुटुंबाचा वार्षिक उत्पन्नधारा २.५ लाख रुपयांपेक्षा जास्त नसावा. विद्यार्थ्याने मान्यताप्राप्त विद्यापीठ/महाविद्यालयातून पदवी किंवा पदव्युत्तर पदविका/डिप्लोमा अभ्यासक्रमासाठी नियमित प्रवेश घेतलेला असावा. याशिवाय, विद्यार्थ्याने मागील परीक्षा उत्तीर्ण टक्केवारीत उत्तीर्ण झालेला असावा. या सर्व अटी पूर्ण झाल्यासच मॅट्रीकोत्तर शिष्यवृत्ती योजना अर्ज प्रक्रिया पुढे चालू ठेवता येते.
आवश्यक असलेली कागदपत्रे
मॅट्रीकोत्तर शिष्यवृत्ती योजना अर्ज प्रक्रिया करताना विद्यार्थ्यांना काही आवश्यक कागदपत्रे स्कॅन करून ऑनलाइन अपलोड करावी लागतात. या कागदपत्रांमध्ये प्रामुख्याने खालील गोष्टींचा समावेश होतो: जातीचा दाखला (सक्षम प्राधिकारीकडून मिळवलेला), आधार कार्ड, रहिवासी दाखला, शैक्षणिक पात्रतांची साक्ष (मार्कशीट), प्रवेश दाखला, वार्षिक कुटुंब उत्पन्नाचा दाखला, आधार लिंक्ड बँक खात्याची पासबुकची पहिल्या पानाची स्कॅन कॉपी, विद्यार्थ्याचा पासपोर्ट साईझ फोटो आणि स्वाक्षरी. ही सर्व कागदपत्रे तयार ठेवल्यास मॅट्रीकोत्तर शिष्यवृत्ती योजना अर्ज प्रक्रिया निर्वादितपणे पूर्ण होते.
महाडीबीटी पोर्टलवर अर्ज करण्याची चरण-दर-चरण प्रक्रिया
मॅट्रीकोत्तर शिष्यवृत्ती योजना अर्ज प्रक्रिया पूर्णपणे ऑनलाइन आहे. ही प्रक्रिया महाराष्ट्र राज्याच्या महाडीबीटी (MahaDBT) पोर्टलद्वारे पार पाडली जाते. सन २०२५-२६ साठी अर्ज करण्याची प्रक्रिया सुरू झालेली असून, पात्र विद्यार्थ्यांनी लवकरात लवकर अर्ज पूर्ण करावा. मॅट्रीकोत्तर शिष्यवृत्ती योजना अर्ज प्रक्रिया खालील चरणांत पूर्ण करता येते: १.महाडीबीटीच्या अधिकृत संकेतस्थळावर (https://mahadbt.maharashtra.gov.in) जा. २.’Student Login’ वर क्लिक करून आपले खाते तयार करा किंवे अस्तित्वात असलेल्या खात्यात प्रवेश करा. ३.’Application Form’ सेक्शनमधून ‘Post Matric Scholarship’ निवडा. ४.फॉर्ममध्ये विचारलेली सर्व माहिती अचूक भरा (वैयक्तिक तपशील, शैक्षणिक तपशील, बँक तपशील इ.). ५.सर्व आवश्यक कागदपत्रे स्कॅन करून अपलोड करा. कागदपत्रे स्पष्ट आणि वाचनीय असल्याची खात्री करा. ६.शेवटी, ‘Submit’ बटणावर क्लिक करून आपला अर्ज सबमिट करा. अर्ज सबमिट झाल्यानंतर एक अप्लिकेशन आयडी मिळेल, ती जतन करून ठेवा.
अर्ज सबमिट केल्यानंतरची प्रक्रिया आणि त्रुटी दुरुस्ती
अर्ज सबमिट झाल्यानंतर तो संबंधित महाविद्यालयाच्या स्तरावर सत्यापनासाठी पाठवला जातो. महाविद्यालयाने अर्जाची तपासणी केल्यानंतर तो पुढे जिल्हा स्तरावर पाठवला जातो. या प्रक्रियेदरम्यान अर्जामध्ये काही त्रुटी आढळल्यास, त्या दुरुस्त करण्यासाठी विद्यार्थ्यांना संधी दिली जाते. सदर सन २०२४-२५ च्या शैक्षणिक वर्षातील विद्यार्थ्यांसाठी, अशा त्रुटीपूर्तीची शेवटची तारीख ३० सप्टेंबर २०२५ नियुक्त करण्यात आली आहे. विद्यार्थ्यांनी ही संधी चुकवू नये आणि आपले अर्ज दुरुस्त करून ऑनलाईन सहाय्यक आयुक्त समाज कल्याण कार्यालयास सादर करावेत.
शिष्यवृत्तीचे वितरण आणि PFMS प्रणाली
मॅट्रीकोत्तर शिष्यवृत्ती योजना अंतर्गत मिळणारे आर्थिक सहाय्य दोन भागात विभागले गेले आहे. एकूण शिष्यवृत्तीचा ६०% हिस्सा केंद्र सरकार देते तर उर्वरित ४०% हिस्सा राज्य शासनाकडून दिला जातो. केंद्र सरकारचा ६०% हिस्सा PFMS (Public Financial Management System) या प्रणालीद्वारे थेट विद्यार्थ्याच्या आधाराशी लिंक केलेल्या बँक खात्यात जमा करण्यात येतो. म्हणून, विद्यार्थ्यांचे बँक खाते आधाराशी लिंक झालेले असणे अत्यावश्यक आहे. राज्य शासनाचा हिस्सा महाडीबीटी प्रणालीद्वारे महाविद्यालयांना/विद्यार्थ्यांना दिला जातो.
भुगतानासंबंधी तक्रारी आणि त्यावर उपाय
अनेक वेळा विद्यार्थ्यांना शिष्यवृत्ती रकमेच्या भुगतानासाठी वाट पहावी लागते किंवा अडचणी येतात. केंद्र सरकारकडून भुगतान विलंबित झाल्यास, ही बाब थेट केंद्र शासनाशी निगडीत असल्याने, तक्रार दाखल करण्यासाठी विद्यार्थ्यांनी केंद्रीयकृत जनतक्रार पोर्टल (https://pgportal.gov.in) वापरावे. तसेच, बँक खात्याशी संबंधित कोणत्याही अडचणी (जसे की आधार लिंकिंग) सोडवण्यासाठी https://base.npcl.org.in या संकेतस्थळावरून मदत घेता येते. अशा प्रकारे, मॅट्रीकोत्तर शिष्यवृत्ती योजना अर्ज प्रक्रिया पूर्ण झाल्यानंतरही विद्यार्थ्यांना या मार्गदर्शनाचा उपयोग होऊ शकतो.
निष्कर्ष
अनुसूचित जाती प्रवर्गातील विद्यार्थ्यांसाठी उच्च शिक्षण प्राप्त करण्यासाठी मॅट्रीकोत्तर शिष्यवृत्ती योजना ही एक महत्त्वाची योजना आहे. या योजनेचा पूर्ण लाभ घेण्यासाठी विद्यार्थ्यांनी वेळेत अर्ज करणे, सर्व कागदपत्रे योग्य तयार करणे आणि आधार लिंक्ड बँक खाते असणे याची खात्री करावी. तसेच, अर्जाच्या स्थितीवर सतत लक्ष ठेवावे आणि आवश्यक तेथे त्रुटी दुरुस्त कराव्यात. अशा प्रकारे, या योजनेद्वारे मिळणाऱ्या आर्थिक सहाय्यामुळे विद्यार्थ्यांना त्यांचे शैक्षणिक स्वप्न पूर्ण करण्यास मदत होईल.