उन्हाळी वांगे लागवड करून उत्पन्नाची हमी मिळविण्याचा यशमंत्र

शेतकरी मित्रांनो या लेखात आपण उन्हाळी वांगे लागवड संबंधी संपूर्ण माहिती तसेच उन्हाळी वांगे लागवडीचे विविध फायदे यांचे विवेचन करणार आहोत.

उन्हाळी वांगे लागवड हा शेतकऱ्यांसाठी एक फायदेशीर उपक्रम आहे. या हंगामात वांग्याची मागणी जास्त असते आणि बाजारात चांगला भाव मिळतो. महाराष्ट्रात जानेवारी ते मार्च हा उन्हाळी वांगे लागवडीसाठी योग्य कालावधी मानला जातो . या लेखात आपण उन्हाळी वांगे लागवडीच्या सर्व पैलूंवर चर्चा करणार आहोत.

१. **उन्हाळी वांगे लागवडीसाठी योग्य जमीन आणि हवामान**

उन्हाळी वांगे लागवडीसाठी चांगला निचरा असलेली चिकणमाती किंवा मध्यम कसदार जमीन योग्य आहे. जमिनीचा pH ६.० ते ७.० असावा . उष्णकटिबंधीय हवामान (२५-३५°C) वांग्याच्या वाढीस अनुकूल असते. तापमान १५°C पेक्षा कमी झाल्यास पिकाच्या वाढीवर विपरीत परिणाम होतो.

२. **जातींची निवड**

उन्हाळी वांगे लागवडीसाठी रोगप्रतिरोधक आणि उच्च उत्पादनक्षम जाती निवडाव्यात. काही योग्य जाती:
– **पुसा हायब्रिड**: गडद जांभळ्या रंगाची, १२०-१४० दिवसांत पिकते.
– **अर्का नीलकंठ**: फळे मोठी, बॅक्टेरियल विल्ट रोगास प्रतिरोधक
– **फुले अर्जुन (संकरित)**: हिरव्या रंगाची फळे, उन्हाळ्यासाठी अनुकूल.
– **पंचगंगा**: महाराष्ट्रात लोकप्रिय, ३०-४० टन/हेक्टर उत्पादन.

३. **बियाणे आणि बीज प्रक्रिया**

– **बियाणे प्रमाण**: संकरित जातीसाठी १२०-१५० ग्रॅम/हेक्टर .
– **बीजप्रक्रिया**: थायरम (३ ग्रॅम/किलो) किंवा ट्रायकोडर्मा (५ ग्रॅम/किलो) लावून रोगांपासून संरक्षण.
– **रोपवाटीकेत**: बियाणे फेब्रुवारीमध्ये पेरून, ४-६ आठवड्यांनंतर रोपे मुख्य शेतात लावावीत.

४. **लागवडीचे अंतर आणि पद्धत**

उन्हाळी वांगे लागवडीसाठी ७५ x ७५ सेमी अंतर ठेवावे. संकरित जातींसाठी १२० x ९० सेमी अंतर योग्य . रोपे संध्याकाळी लावल्यास ताण कमी होतो . मल्चिंगचा वापर करून मातीतील ओलावा टिकवून ठेवावा.

५. **खत व्यवस्थापन**

– **सेंद्रिय खते**: १०-१२ टन शेणखत/हेक्टर लागवडीपूर्वी द्यावे .
– **रासायनिक खते**: NPK १५०:७५:७५ किलो/हेक्टर. नत्राचा अर्धा भाग लागवडीच्या वेळी आणि उर्वरित दोन हप्त्यांत द्यावा.
– **जीवाणू खते**: स्फुरद विरघळणारे जीवाणू (PSB) बियाण्यास चोळावेत.

६. **पाणी व्यवस्थापन**

उन्हाळी वांगे लागवडीसाठी नियमित पाणीपुरवठा महत्त्वाचा. फुलं आणि फळे येण्याच्या अवस्थेत दर ५-६ दिवसांनी सिंचन करावे. ड्रिप इरिगेशन पद्धतीने पाण्याचा वापर कार्यक्षम होतो . पाण्याचा साचा टाळण्यासाठी निचऱ्याची व्यवस्था करावी.

७. **कीड व रोग नियंत्रण**

– **फळछेदक अळी**: निंबोळी अर्क (५%) किंवा सायपरमेथ्रिन (४ मिली/लिटर) फवारावे.
– **बुरशीजन्य रोग**: कार्बेंडाझिम (१० ग्रॅम/१० लिटर) १० दिवसांच्या अंतराने वापरावे.
– **बॅक्टेरियल विल्ट**: रोगग्रस्त झाडे उपटून नष्ट करावीत.

८. **काढणी आणि उत्पादन**

उन्हाळी वांगे लागवडीनंतर १००-१२० दिवसांत काढणी सुरू होते. फळे चमकदार आणि टणक असताना तोडावीत . सरासरी उत्पादन २००-४५० क्विंटल/हेक्टर मिळते . उन्हाळ्यात बाजारभाव जास्त असल्याने शेतकऱ्यांना चांगला नफा मिळतो.

वांगे हे भारतीय शेतीतील महत्त्वाचे आणि लोकप्रिय भाजीपाला पीक आहे. उन्हाळ्यात वांग्याची लागवड केल्यास काही विशिष्ट फायदे मिळतात, पण त्याचबरोबर काही आव्हानेही असतात. योग्य व्यवस्थापन केल्यास उन्हाळी वांग्याची लागवड फायदेशीर ठरू शकते.

उन्हाळी वांगे लागवडीचे फायदे

1. जास्त उत्पन्न आणि चांगला बाजारभाव

उन्हाळ्यात वांग्याला बाजारात चांगली मागणी असते.

हिवाळ्यातील तुलनेत उन्हाळ्यात कमी उत्पादन असल्याने दर अधिक मिळतो.

2. कमी कीड आणि रोगांचा प्रादुर्भाव

उन्हाळ्यात वातावरण कोरडे असल्याने काही विशिष्ट कीड आणि बुरशीजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव तुलनेने कमी असतो.

योग्य व्यवस्थापन केल्यास उत्पादनाची गुणवत्ता चांगली राहते.

3. जलद वाढ आणि उत्पादन

उन्हाळ्यातील गरम तापमानामुळे वांग्याची वाढ झपाट्याने होते.

योग्य खत व्यवस्थापन आणि सिंचन केल्यास कमी कालावधीत भरघोस उत्पादन मिळते.

4. मजबूत व निरोगी रोपे

उन्हाळ्यात योग्य प्रमाणात सूर्यप्रकाश मिळत असल्याने झाडांची वाढ चांगली होते.

पाने दाट व निरोगी राहतात, त्यामुळे उत्पादन क्षमता वाढते.

5. शेतीत अधिक चांगला पीक फेरपालट (Crop Rotation)

उन्हाळ्यात वांगे घेतल्यास रब्बी किंवा खरीप हंगामात इतर पिकांसाठी शेती तयार करता येते.

वांग्याची लागवड हरभरा, गहू किंवा तूर यासोबत आळीपाळीने केल्यास जमिनीची सुपीकता टिकून राहते.

उन्हाळी वांगे लागवडीतील आव्हाने

1. उच्च तापमानामुळे फुलगळ समस्या

उन्हाळ्यातील जास्त तापमानामुळे फुलगळ होते आणि फळधारणा कमी होते.

यावर उपाय म्हणून ठिबक सिंचन व सेंद्रिय खतांचा वापर करावा.

2. पाणी व्यवस्थापनाची आवश्‍यकता

उन्हाळ्यात पाण्याची कमतरता असेल तर उत्पादनावर परिणाम होतो.

ठिबक सिंचनाचा वापर केल्यास पाणीटंचाईचा परिणाम कमी करता येतो.

3. कीटक व रोगांचा धोका

उन्हाळ्यात काही विशिष्ट किडी जसे की पांढरी माशी, तुडतुडे, फळमाशी यांचा प्रादुर्भाव होतो.

यावर नियंत्रणासाठी जैविक उपाय तसेच सेंद्रिय कीटकनाशकांचा वापर करावा.

4. तण नियंत्रणाचे आव्हान

उन्हाळ्यात तणांची वाढ वेगाने होते, त्यामुळे उत्पादनावर परिणाम होतो.

तण नियंत्रणासाठी मल्चिंग (Mulching) किंवा आंतरमशागत आवश्यक असते.

5. मातीची सुपीकता टिकवणे

उन्हाळ्यात जमिनीतील सेंद्रिय पदार्थांचे प्रमाण झपाट्याने कमी होते.

यासाठी गांडूळ खत, शेणखत व हरित खतांचा वापर करावा.

6. हवामानातील अनिश्चितता

अवकाळी पाऊस, गारपीट किंवा अचानक तापमानवाढ झाल्यास पीक नष्ट होण्याचा धोका असतो.

यासाठी पीक विमा, सावली नेट्स आणि योग्य संरक्षण व्यवस्थापन करणे गरजेचे आहे.

उन्हाळी वांगे लागवड फायदेशीर ठरू शकते, परंतु योग्य नियोजन आणि व्यवस्थापन आवश्यक आहे. पाणी व्यवस्थापन, कीड व रोग नियंत्रण, खतांचे संतुलित प्रमाण, आणि हवामानाचे नियोजन यावर विशेष लक्ष दिल्यास उत्पादकांना चांगले उत्पन्न मिळू शकते. जैविक व आधुनिक तंत्रांचा समतोल वापर करून शेतकरी उन्हाळ्यातही अधिक नफा कमवू शकतात.

१०. **शिफारसी आणि सावधानता**

– उन्हाळी वांगे लागवडीच्या वेळी तापमानाचा अंदाज घ्यावा .
– फेरपालट पद्धतीने मातीची सुपीकता टिकवून ठेवावी .
– रासायनिक खतांऐवजी सेंद्रिय पद्धतीला प्राधान्य देऊन पर्यावरणास अनुकूल शेती करावी .

उन्हाळी वांगे लागवड ही एक योग्य निवड आहे, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना आर्थिक फायदा होतो. योग्य जाती, वैज्ञानिक पद्धती आणि समर्पित काळजी यामुळे उन्हाळ्यातील वांग्याचे उत्पादन वाढवता येते. उन्हाळी वांगे लागवडीच्या यशस्वीतेसाठी वरील मार्गदर्शकाचे अचूक पालन करावे.