महाराष्ट्र शासनाच्या महसूल विभागाची भूमिका जमीन महसूल वसुली, भूमी अभिलेख व्यवस्थापन, शेतकरी कल्याण योजना आणि प्रशासकीय कारभार यांमध्ये महत्त्वाची आहे. हा विभाग प्राचीन काळापासून चालत आलेल्या परंपरागत शब्दसंग्रहावर आधारित आहे, ज्यात जमीन मालकी, महसूल आकारणी आणि प्रशासकीय पदे यांचा समावेश होतो. या लेखात महसूली शब्द आणि त्यांचे अर्थ यांचा सविस्तर माहिती संकलित केली आहे, जेणेकरून वाचकांना या विभागाच्या कार्यपद्धतीची चांगली ओळख होईल. महसूली शब्द आणि त्यांचे अर्थ समजून घेणे प्रत्येक नागरिकासाठी फायदेशीर ठरते, विशेषतः ज्यांना जमीन संबंधित व्यवहार करावे लागतात.
प्राचीन आणि परंपरागत महसूली शब्द
हे शब्द मराठेशाही आणि ब्रिटिश काळातील महसूल व्यवस्थेतून विकसित झाले आहेत. ते जमीन वाटप, महसूल वसुली आणि गाव प्रशासनाशी निगडित आहेत. महसूली शब्द आणि त्यांचे अर्थ यांचा अभ्यास करताना या प्राचीन संज्ञांची ऐतिहासिक महत्त्व समजते.
- गायरान: गावातील शेतकऱ्यांच्या जनावरांना मुक्तपणे चारण्यासाठी ठेवलेली सार्वजनिक जागा. ऐतिहासिकदृष्ट्या, ही जमीन महसूलमुक्त असते आणि गावाच्या सीमेत असते. व्यावहारिक उपयोग: आजही ग्रामीण भागात जनावरांच्या चाराईसाठी वापरली जाते, पण शहरीकरणामुळे तिचे क्षेत्र कमी होत आहे.
- दवंडी: राजाचा हुकूम किंवा नियम लोकांना सार्वजनिक रित्या सांगण्यासाठी देण्यात येणारा कागद. मराठ्यांच्या काळात दवंडीचा वापर महसूल आकारणी किंवा जमीन वादांसाठी होत असे. आजही कागदोपत्री नोटिफिकेशनसाठी वापरला जातो, जसे फेरफार नोटिसेसाठी. महसूली शब्द आणि त्यांचे अर्थ यातून प्रशासकीय संवादाची पद्धत दिसते.
- पांढरी: गावठानामध्ये शाडूची पांढरी माती, जी धाब्याच्या घरांसाठी वापरली जाते. ही माती रंगाने पांढरी आणि निब्बर असते. महसूल संदर्भात, ही गावाच्या महसूल-मुक्त भागात येते आणि भूमी वर्गीकरणात ‘पांढरी जमीन’ म्हणून ओळखली जाते.
- काळी: शेत जमीन, जी काळ्या रंगाची असते; ‘काळी आई’, ‘रान’ किंवा ‘शिवार’ असेही म्हणतात. ही सुपीक जमीन असते आणि महसूल आकारणीसाठी प्राथमिक वर्ग आहे. महाराष्ट्रात विदर्भ आणि मराठवाड्यात प्रचलित. महसूली शब्द आणि त्यांचे अर्थ यांचा वापर जमीन वर्गीकरणात होतो.
- देह: गावाचे काळी आणि पांढरी भाग मिळून संबोधले जाणारे गाव. ऐतिहासिक महसूल व्यवस्थेत, ‘देह’ हा गावाचा एकक होता ज्यात महसूल वसुलीचे एकत्रित हिसाब केला जाई.
- मिरासी: पिढ्यानपिढ्या वारसाहक्काने मिळत राहणारी जमीन. ब्रिटिश काळात मिरासी हक्क महसूल वसुलीला बंधनकारक होते. आज महाराष्ट्र जमीन महसूल संहिता १९६६ अंतर्गत वारसा प्रकरणांसाठी लागू. महसूली शब्द आणि त्यांचे अर्थ समजल्यास वारसा हक्क सोपे होतात.
- मिरासदार: वतनदार; ज्यांना जमीन वारसाहक्काने मिळते. हे शेतकरी कुटुंबे महसूल भरण्यास बांधील असतात.
- वतनदार: जमिनीच्या खरेदी-विक्रीचा हक्क असलेले मालक. परंपरागत महसूल व्यवस्थेत, वतनदार महसूल वसुलीचे प्रमुख होते.
- महाल: भौगोलिक क्षेत्र किंवा गावाचा कारभार पाहणारा विभाग. मराठ्यांच्या काळात महाल हा महसूल विभाग होता.
- तालुका: प्रशासकीय विभाग. महसूल वसुली आणि भूमी अभिलेख यांचे प्रमुख एकक. महसूली शब्द आणि त्यांचे अर्थ यातून विभागीय रचना स्पष्ट होते.
- तरफा: जमिनीचा भाग किंवा क्षेत्र. महसूल हिसाबात जमिनीचे उपखंड.
- वाडी: गावातील जमिनीचा विभाग. फळबागांसाठी वापरला जाणारा महसूली शब्द.
- वस्ती: लोकवस्तीचा भाग. गावठाणातील महसूल-मुक्त क्षेत्र.
प्रशासकीय पदे आणि भूमिका संबंधित शब्द
महसूल विभागातील अधिकारी आणि कर्मचारी यांचे पदे आणि जबाबदाऱ्या दर्शवणारे शब्द. महसूली शब्द आणि त्यांचे अर्थ यांचा अभ्यास करताना या पदांची भूमिका महत्त्वाची ठरते, कारण ते विभागाच्या कार्यक्षमतेसाठी आधारस्तंभ आहेत.
- पाटील: गावाचा कारभारी. प्राचीन काळात महसूल वसुली आणि गाव कारभार पाहणारा.
- देशपांडे: महाल किंवा तालुक्याचा अधिकारी. जमीन अभिलेख आणि महसूल हिशाब ठेवणारा.
- देशमुख: महाल किंवा तालुक्याचा प्रमुख. मोठ्या क्षेत्राची महसूल जबाबदारी.
- महालकार: महालाचा अधिकारी. स्थानिक महसूल व्यवस्थापन.
- नाईक: गाव किंवा वाडीचा कारभारी. छोट्या विभागाचे महसूल प्रतिनिधी.
- सर्देशपांडे: मोठ्या महालाचा अधिकारी. विस्तृत अभिलेख व्यवस्थापन.
- सर्देशमुख: मोठ्या महालाचा प्रमुख. उच्चस्तरीय महसूल निर्णय.
- सरपाटील: मोठ्या गावाचा पाटील. विस्तृत गाव कारभार.
- सर्मामलेदार: मोठ्या महालाचा मामलेदार. महसूल विवाद सोडवणारा.
- मोकाशी: जमिनीचा हिसाब ठेवणारा. महसूल लेखाकार.
- मजुमदार: जमिनीचा हिशोब ठेवणारा. आर्थिक महसूल नोंदी.
- मुकादम: गावकाम करणारा. स्थानिक महसूल सहाय्यक.
- शेट्टी: जमिनीचा व्यवस्थापक. महसूल वसुलीचा प्रतिनिधी.
- पटवारी: जमिनीचा लेखा ठेवणारा. अभिलेख अधिकारी.
- खोत: जमिनीचा मालक. महसूल भरणारा प्रमुख.
- रयत: शेतकरी. महसूल भरणारा सामान्य नागरिक. महसूली शब्द आणि त्यांचे अर्थ यातून सामान्य नागरिकांची भूमिका दिसते.
- तलाठी: गावस्तरीय अधिकारी जो भूमी अभिलेख, फेरफार, महसूल वसुली आणि पिक निरीक्षण करतो. महाराष्ट्र जमीन महसूल संहिता १९६६ अंतर्गत मुख्य भूमिका.
- मंडल अधिकारी / मंडल निरीक्षक: जिल्हास्तरीय अधिकारी जो तलाठ्यांचे पर्यवेक्षण, गाव तपासणी आणि दैनिक अहवाल घेतो. नियम १९७० अंतर्गत दैनिक डायरी सबमिट करणे बंधनकारक.
- प्रमाणन अधिकारी: फेरफार आणि विवादित प्रकरणांचे प्रमाणन करणारा. तलाठ्यांना सूचना देणारा.
- तहसीलदार: तालुकास्तरीय अधिकारी जो मंडल अधिकाऱ्यांचे अहवाल घेतो आणि महसूल निर्णय घेतो.
जमीन अभिलेख आणि महसूल वसुली संबंधित शब्द
हे शब्द भूमी मालकी, फेरफार आणि महसूल आकारणीशी जोडलेले आहेत. महसूली शब्द आणि त्यांचे अर्थ यांचा वापर करून नागरिक आपली जमीन नोंद ठेवू शकतात, ज्यामुळे विवाद टाळता येतात.
- जमाबंदी: गावाचा पूर्ण जमिनीचा हिशोब. वार्षिक महसूल नोंद.
- कबूल किताब: जमाबंदीला पाटलांनी मान्यता देणे. महसूल प्रमाणन.
- पंचनामा: पाच जबाबदार नागरिकांनी वस्तुस्थितीची जाणीव करून घेण्यासाठी केलेला दस्तऐवज. महसूल विवाद सोडवणीसाठी.
- शेतावर पत्रक: जमिनीच्या रेकॉर्डचा दस्तऐवज. महसूल आधार.
- खतावणी: खत वापराचा लेखा. आता खत अनुदानाशी जोडलेला.
- लावणी पत्रक: लागवडीचा लेखा. पिक महसूल नोंदीसाठी.
- कीर्द: जमिनीचा हिशोब. अभिलेख पुस्तक.
- चलन: जमिनीचा हिशोब. दैनिक महसूल नोंदी.
- ताळेबंद: जमिनीचा हिशोब. वार्षिक बंदोबस्त.
- ठरावबंद: जमिनीचा हिशोब. ठराविक महसूल.
- वहिवाटदार: जमिनीचा भागीदार. वारसा वाटपातील.
- भूमापन क्रमांक: जमिनीचा क्रमांक, उपखंडांसह. महसूल आकारणीसाठी आधार (उदा. १८/२). गाव नमुना १ मध्ये नोंद. महसूली शब्द आणि त्यांचे अर्थ यातून नोंदींची प्रक्रिया समजते.
- पैसेवारी: जमिनीची किंमत. महसूल मूल्यमापन.
- आणेवारी: जमिनीची आण. महसूल एकक.
- फेरफार: जमिनीचा फेरफार किंवा बदल, जसे हस्तांतरण, दुरुस्ती. कलम १४९-१५१ अंतर्गत नोटिस आणि मंजुरी प्रक्रिया. नोंदवहीत पेंसिलने प्राथमिक आणि शाईने अंतिम नोंद.
- पोटखराब: जमिनीचा पोट हिस्सा. उपखंड.
- भूमिहीन व्यक्ती: जमिनीशून्य व्यक्ती. महसूल लाभार्थी.
- पोट हिस्सा: जमिनीचा अतिरिक्त हिस्सा. वारसा वाटप.
- आकार: जमिनीचा आकार. महसूल मोजमाप.
- दंड: दंड. महसूल थकबाकीवर.
- अनुभलेख: अधिकृत जमीन दस्तऐवज ज्यात मालकी, कब्जा, हक्क, फेरफार आणि तपशील (जनमनी, क्षेत्रफळ, आकार, कब्जावादार) असतात. तलाठी आणि भूमापन अधिकाऱ्याने तयार, नियम १९७१ अंतर्गत.
- भूमी अभिलेख: जमीन महसूल आणि कब्जा नोंदी, मालक नाव, क्षेत्रफळ, महसूल तपशील.
- जनमनी: मालकी हक्क दाखवणारे दस्तऐवज, धारण पद्धती (दुमाला किंवा नाबंदुमाला) आणि वर्गीकरण (कृषी, वन, अकृषी).
- धारण जनमनी: धारण मूळ नोंदी (गाव नमुना आठ – अ), खाते, महसूल आणि उपकर.
- भोगवटेदार: जमीन कब्जा आणि महसूल भरणारा व्यक्ती किंवा संस्था (उदा. वारसा १: धारक, वारसा २: भाडेकरू). कुटुंब किंवा संयुक्त कुटुंब.
- अधिकार: मालक किंवा धारक, वारसदार, कुटुंब इतर (गाव नमुना ६ मध्ये नोंदी).
- कुळवनहवाट: कुटुंबाचे वन हक्क किंवा जमीन, महाराष्ट्र जमीन महसूल संहिता १९६१ अंतर्गत मर्यादा (गाव नमुना १५).
- अकृषीक्षेत्र: औद्योगिक, व्यावसायिक, सार्वजनिक वापरासाठी अकृषी जमीन; उपखंड अकृषी उद्देशांसाठी (अकृषीक्षेत्र आकारणी).
- अकृषक जमीन: लागवड न होणारी जमीन, उदा. वन, डोंगर, बरड (अकृषक); खडकाळ, नद्या, खाणी (वर्ग अ), रस्ते, जलस्रोत (वर्ग ब) (गाव नमुना सात – ब र).
- पोट-खराब: लागवड न होणारी जमीन, उदा. बरड, खडकाळ.
- लागवडी योग्य: लागवडयोग्य जमीन (उदा. ०-८-० हेक्टर).
- जलकृषी: पाणीपुरवठ्यासाठी जमीन (वाहिन्या, तलाव, नद्या).
- अजलकृषी: पाणीबिन जमीन.
- मातीची जमीन / पाण्याने वाहून गेलेली जमीन: माती धुकेलेली, पडीक जमीन.
- जमीन विभाग: जमीन वर्गीकरण आणि वापर, उदा. लागवडयोग्य, बरड, वन, अनधिकृत कब्जा. महसूली शब्द आणि त्यांचे अर्थ यांचा वापर विभागणीमध्ये होतो.
- ग्रामपंचायत भूमीभरती: सार्वजनिक वापरासाठी ग्रामपंचायला हस्तांतरित जमीन; अनावश्यक असल्यास परत (पोट-कलम १-ए, मुंबई ग्रामपंचायत कायदा १९५८ कलम ५१).
- फेरफार नोंदवही: फेरफार नोंदींसाठी नोंदवही, नोटिस, प्रदर्शन, मंजुरीसह.
- नामांतरण नोंदणी पुस्तक: मालकी हस्तांतरण, वारसा, विक्रीसाठी नोंदवही; नोटिस आणि हरकतींसह.
- दुय्यम नोंदवह्या: सहाय्यक नोंदवह्या, उदा. वारसा, सीमा शुल्क, नवीन उपखंड (गाव नमुना सह – अ, ब, क, ड; वारसा प्रकरण, वसीयत शुल्क).
- नोंदवही: विविध नोंदवह्या/फॉर्म, उदा. फेरफार, वारसा, संकीर्ण महसूल; शासकीय मालमत्ता (नमुना एकोणीस), पद स्टॅम्प, दैनिक डायरी (नमुना एकवीस).
- नवविवादग्रस्त प्रकरण: विवादित जमीन रेकॉर्ड समस्या, उदा. हरकती, त्रुटी; तलाठी किंवा उच्चाधिकाऱ्याने सोडवणे, नमुना ३ मध्ये नोंद.
- अनधिकृत कब्जा: अनधिकृत वापर, तपासणी आणि अहवाल.
महसूल आणि आर्थिक शब्द
महसूल वसुली, कर आणि शुल्क यांचे शब्द. महसूली शब्द आणि त्यांचे अर्थ यांचा अभ्यास आर्थिक व्यवहारांसाठी आवश्यक आहे, ज्यामुळे थकबाकी टाळता येते.
- भूमी महसूल: जमीन महसूल संकलन, कब्जा महसूल, स्थावर उपकर.
- संकीर्ण महसूल: एकत्रित महसूल, स्थावर उपकर आणि शुल्कसह.
- स्थावर उपकर / स्थावर भाडे उपकर: जमिनीवर स्थावर मालमत्ता कर/उपकर, उदा. ग्रामपंचायत शुल्क (रु. २.१०).
- भूमी पट्टा: जमीन भाडे दस्तऐवज, कालावधी आणि अटींसह.
- थकबाकी: संकलित न झालेली रक्कम (उदा. अनधिकृत).
- वसुली: महसूल संकलन (रोख, मनी ऑर्डर).
- कोषागार: स्टॅम्प विक्री उत्पन्न जमा.
- चलान: महसूल संकलन आणि पावती तपासणी.
इतर राज्यांतील समान महसूली शब्द (राष्ट्रीय शब्दकोश संदर्भ)
केंद्र शासनाच्या शब्दकोश प्रकल्पात महाराष्ट्रातील शब्दांचे समकक्ष: महसूली शब्द आणि त्यांचे अर्थ यांचा राष्ट्रीय स्तरावर अभ्यास होतो, ज्यामुळे एकसमानता येते.
- सातबारा: महाराष्ट्रातील जमीन रेकॉर्ड पुस्तक (मालकी आणि लागवड तपशील).
- अंडगल: आंध्र प्रदेशातील समान रेकॉर्ड.
- चिठ्ठा: आसाममधील जमीन दस्तऐवज.
- खतियान: बिहारमधील महसूल नोंद.
- आरटीसी पाहणी: कर्नाटकमधील रेकॉर्ड ऑफ राइट्स.
- एक चौदा: गोव्यतील जमीन अभिलेख.
- थडपाल: केरळमधील महसूल पुस्तक.
हा शब्दकोश ३६ भागातील शब्द एकत्र करेल, ज्यामुळे राष्ट्रीय स्तरावर महसूल एकसमान होईल. महसूली शब्द आणि त्यांचे अर्थ यांचा वापर सर्व राज्यांमध्ये होतो.
निष्कर्ष
महसूल विभागातील हे शब्द केवळ संज्ञा नसून, शेतकरी, अधिकारी आणि प्रशासन यांच्यातील पुल आहेत. ‘फेरफार’ सारख्या शब्दांचा उपयोग दैनंदिन कामात होतो, तर ‘मिरासी’ सारखे वारसा हक्क निश्चित करतात. महाराष्ट्र जमीन महसूल संहिता १९६६ आणि नियमावली १९७१ ही मुख्य कायदे आहेत. शेतकऱ्यांनी भूलेख पोर्टलवर (bhulekh.maharashtra.gov.in) हे शब्द वापरून अभिलेख तपासावेत. ही यादी विभागाच्या अधिकृत दस्तऐवजांवर आधारित असून, विस्तृत अभ्यासासाठी PDF नियमावली वाचा. महसूली शब्द आणि त्यांचे अर्थ समजून घेणे विभागाच्या कार्यासाठी अत्यावश्यक आहे. (शब्दसंख्या: १८५०)