पांढऱ्या जांभळाची शेती हा महाराष्ट्रात नवा प्रयोग आहे, ज्याने शेतकऱ्यांना आर्थिक स्थैर्य मिळवण्याची संधी दिली. अकलूजमधील हा प्रयोग माजी उपमुख्यमंत्री विजयसिंह मोहिते-पाटील यांच्या नेतृत्वाखाली यशस्वी झाला, जिथे थायलंडच्या पांढऱ्या जांभळांच्या वाणाची लागवड केली गेली. या फळांना काळ्या-जांभळ्यांपेक्षा वेगळी चव, रंग आणि औषधी गुणधर्म आहेत, ज्यामुळे ती बाजारात आकर्षक ठरली.
पांढऱ्या जांभळाची शेती हा महाराष्ट्रातील सोलापूर जिल्ह्यातील अकलूज येथे एक नवा आणि यशस्वी प्रयोग आहे, ज्याने शेतकऱ्यांना आर्थिक स्थैर्य आणि नव्या संधींचा मार्ग दाखवला. माजी उपमुख्यमंत्री विजयसिंह मोहिते-पाटील यांनी २०२२ मध्ये या प्रयोगाला सुरुवात केली, जिथे थायलंडच्या पांढऱ्या जांभळांच्या वाणाची लागवड करण्यात आली. या वाणाला काळ्या-जांभळ्यांपेक्षा वेगळी चव, रंग आणि औषधी गुणधर्म आहेत, ज्यामुळे ती बाजारात आकर्षक ठरली. या प्रयोगाने शेतकऱ्यांना नव्या पिकांची शेती करण्याची प्रेरणा दिली, आणि त्यांचं आर्थिक स्थैर्य वाढवण्याचा मार्ग मोकळा केला.
प्रयोगाचा प्रवास: थायलंडच्या वाणाची लागवड
विजयसिंह मोहिते-पाटील यांनी आपल्या सव्वा एकर क्षेत्रात १५ बाय १२ फूट अंतर ठेवून २८४ थायलंडच्या पांढऱ्या जांभळांची रोपं लावली. ही रोपं ओरिसा येथून शंभर रुपये प्रति रोपप्रमाणे मिळाली, आणि पहिल्याच वर्षापासून फळे लागायला लागली. पांढऱ्या जांभळाची शेती ही पर्यावरणपूरक आहे, कारण या वाणाला अतिशय कमी कीटकनाशके आणि बुरशीनाशके लागतात. साधारणपणे ऑक्टोबर महिन्यात बहार धरला की तो एप्रिलअखेरीस काढणीस येतो, ज्यामुळे ऐन उन्हाळ्यात याला चांगली मागणी आणि चव असते. तिसऱ्या वर्षी प्रति झाड ४० ते ५० किलो उत्पादन मिळालं, आणि पाचव्या वर्षापासून प्रति झाड १०० किलोपेक्षा जास्त उत्पादन अपेक्षित आहे. कृषितज्ज्ञ रणजित पाटील यांनी सांगितलं की, या झाडाची छाटणी करण्याची आवश्यकता नाही, केवळ उंची जांभळं तोडण्याएवढी मर्यादित ठेवण्याची कसरत करावी लागते.
बाजारपेठेची मागणी: आर्थिक स्थैर्याचा मार्ग
पांढऱ्या जांभळाची शेती ही केवळ प्रयोग नव्हे, तर एक फायदेशीर व्यवसाय आहे. या जांभळांना मुंबई, पुणे, छत्रपती संभाजीनगर, सोलापूर आदी मोठ्या शहरांमध्ये चांगली मागणी आहे, आणि स्थानिक पातळीवरही ती औत्सुक्याचा विषय बनली आहे. विजयसिंह मोहिते-पाटील यांनी सांगितलं की, त्यांनी सोमवारी २०० किलो पांढरी जांभळे पुणे येथील मार्केटला पाठविली होती, आणि त्यास सुमारे २०० रुपये प्रति किलो दर मिळाला. झाडावरती आणखी गाभोळी व कच्ची जांभळे मोठ्या प्रमाणात आहेत, जी लवकरच काढणीस येतील. या जांभळांना औषधी गुणधर्म असल्याने त्याला खूप महत्त्व आहे, आणि बाजारात त्याला चांगला भाव मिळतो. स्थानिक शेतकऱ्यांनीही या फळांच्या मागणीचा फायदा घेतला, आणि त्यांच्या उत्पन्नात वाढ झाली.
शेतीची वैशिष्ट्ये: पर्यावरणपूरक पद्धत
पांढऱ्या जांभळाची शेती ही एक पर्यावरणपूरक आणि आधुनिक पद्धत आहे, कारण या वाणिक झाडांना कमी रासायनिक खते आणि कीटकनाशके लागतात. या शेतीमुळे शेतकऱ्यांना कमी खर्चात जास्त उत्पादन मिळण्याची संधी आहे, आणि त्यांची आयुष्यमान वाढते. हा प्रयोग अकलूजमध्ये यशस्वी झाल्यानंतर इतर शेतकऱ्यांनाही पांढऱ्या जांभळाची शेती करण्याची प्रेरणा मिळाली आहे. उदाहरणार्थ, सोलापूरमधील शेतकरी अनिल पाटील यांनी गुलाब यांच्या शेताला भेट देऊन या प्रयोगाची माहिती घेतली, आणि स्वतःच्या शेतात पांढऱ्या जांभळाची लागवड सुरू केली. या शेतीमुळे शेतकऱ्यांना आर्थिक स्थैर्य मिळालं, आणि त्यांच्या जीवनमानात सुधारणा झाली.
भविष्याची दिशा: शेतकऱ्यांसाठी प्रेरणा
पांढऱ्या जांभळाची शेती हा अकलूजमधील एक महत्त्वाचा प्रयोग आहे, जो महाराष्ट्रातील शेतीच्या क्षेत्रात नवी दिशा दाखवतो. हा प्रयोग शेतकऱ्यांना नव्या फसलींची शेती करण्यासाठी प्रेरित करतो, आणि त्यांचं आर्थिक स्थैर्य वाढवतो. पुढे अशा अधिक प्रयोग करून शेतकऱ्यांना नव्या संधींचा लाभ घेता येईल, आणि त्यांचं जीवनमान उंचावतं. सोलापूर जिल्ह्यातील इतर शेतकऱ्यांनीही या प्रयोगाकडे लक्ष देताना दिसत आहेत, आणि पांढऱ्या जांभळाची शेती करण्याची तयारी दाखवत आहेत. या यशाने शेतकऱ्यांना पर्यावरणपूरक शेतीचा मार्ग दाखवला, आणि त्यांच्या उत्पन्नात वाढ झाली.
तुलनात्मक माहिती: मागील प्रयोग आणि यश
मागील काही वर्षांपूर्वी जम्बो जांभूळ या वाणाच्या जांभळाची शेती काही शेतकऱ्यांनी केली होती, परंतु त्यात अपेक्षित यश मिळालं नव्हतं. मात्र, पांढऱ्या जांभळाची शेती हा प्रयोग यशस्वी ठरला, कारण या वाणाला बाजारात चांगली मागणी आहे आणि शेतीसाठी कमी संसाधनं लागतात. या यशाने शेतकऱ्यांना नव्या संधींचा शोध घेण्यास प्रेरणा दिली आहे. जम्बो जांभूळच्या तुलनेत, पांढऱ्या जांभळाची शेती अधिक फायदेशीर ठरली, कारण तिच्या उत्पादनात वाढ झाली आणि बाजारात तिला चांगला भाव मिळाला.
पांढऱ्या जांभळाची शेती ही पारंपरिक काळ्या-जांभळ्या जातीपेक्षा वेगळी, उच्च आर्थिक प्रभाव असलेली आणि कमी खर्चात उच्च उत्पन्न देणारी जांभुळ लागवड पद्धत आहे. महाराष्ट्रातील श्रीरामपूर आणि जालना जिल्ह्यात या पांढऱ्या जातीची यशस्वी लागवड करण्यात आली असून, ठिबक सिंचन, योग्य अंतरावर लागवड आणि नीट संगोपन यामुळे शंभर टक्के वाढ यशस्वी ठरली आहे . पिकाची लागवड एप्रिल महिन्यात होऊन याच वर्षीच फळांचा पहिला बहार मिळतो . प्रत्येक झाडावर सरासरी ४–५ किलो रसीळे, गरदार फळ येते आणि बाजारात ३००–४०० रूपये किलो भाव मिळतो .
१. पांढऱ्या जांभळाची शेतीसाठी हवामान आणि माती
हवामान
- पांढऱ्या जांभळाची शेती उष्णकटिबंधीय ते उपउष्णकटिबंधीय प्रदेशात उत्तम वाढते .
- फुलोरा आणि बियांउपलब्धतेच्या काळात (एप्रिल-जून) कोरडे वातावरण फळयुक्तता वाढविण्यास अनुकूल असते .
- तरूण रोपांसाठी अति थंडी टाळावी; अगदी थंडीचा धोका असल्यास थोडे संरक्षण आवश्यक असते .
माती
- चांगली जलनिकासी असलेली खोलाळी दोडाळ माती सर्वोत्तम; परंतु पांढऱ्या जांभळाची शेती गायरानापासून सुपीक, मध्यम काळ्या व माळाची मातीमध्ये वाढते .
- अल्प क्षारीय किंवा खारट मातीतही झाडे तग धरू शकतात, परंतु उत्पादनक्षमतेसाठी सुपीक जमिनीत वाळसट नॉसोडिक माती उत्तम .
२. वाणे व लागवड
वाण
- ‘थाई पांढरा जांभूळ’ व ‘जम्बो पांढरा जांभूळ’ हे मुख्य पांढऱ्या जांभळाच्या शेतीत वापरले जाणारे वाण आहेत .
- थायलंडमधून आयात केलेला थाई पांढऱ्या जांभळाची लागवड विजयसिंह मोहिते-पाटील यांच्याकडून यशस्वी प्रयोगातून सिद्ध झाली .
रोपे व अंतर
- रोपे साधारणतः गटावार (विजार्ट) किंवा नर्सरीमधून विकत घेतात .
- ठिबक सिंचनासह १२ × १२ फूट अंतर राखून रोपे लावल्यास झाडांची चांगली वाढ होते .
- सरासरी झाडाची संख्या एका एकरात सुमारे २८०–३०० रोपे ठेवतात .
३. सिंचन व खत व्यवस्थापन
सिंचन
- सुरुवातीच्या २–३ वर्षांत जलद वाढीसाठी ६–८ वेळा सिंचन आवश्यक, नंतर ५–६ वेळा .
- फळउत्पादनाच्या पूर्वी आणि छायाळीदरम्यान सिंचनाचे वेळापत्रक पिकमुळे फळगुणवत्तेत सुधारणा करते .
खत
- रोपवाटिकेची माती पिकवायोग्य बनवण्यासाठी वामस (जैविक खत) व रासायनिक नत्र, फॉस्फरस, पोटॅशियम मिश्रण (NPK 12:16:16) वापरले जाते .
- फळबहर झाल्यानंतर मायक्रो-न्यूट्रिएंट्स (खातरूपा) खुराक देणे उपयुक्त.
४. छाटणी व प्रशिक्षण
- पहिल्या दोन वर्षांत मरणारच्या, आडवे वाढणार्या शाखा काढून फांदींचे संतुलन राखावे .
- पुष्पफांचा भार टाकण्यासाठी मुख्य कडा मजबूत ठेवण्याचे प्रशिक्षण करावे.
५. किडी व रोगव्यवस्था
- फळमाशी (Fruit fly) आणि खोडातील अळी (Carea subtillis) हल्ला प्रमाणित कीटकनाशकांनी नियंत्रित करावा .
- रोगप्रतिबंधक उपाययोजना म्हणून झाडाभोवती स्वच्छता राखावी व जास्त रानरुग्णता आढळल्यास योग्य औषधे वापरावीत.
६. कापणी व उत्पन्न
- एप्रिल-जूनमध्ये फळांची कापणी; एका झाडावर सरासरी ४–५ किलो फळं .
- बाजारभाव ३००–४०० रु/किलो; पुणे, मुंबई, दिल्ली, बंगळुरू, हैदराबाद यांसारख्या महानगरांत व क्षेत्रीय बाजारपेठेत मागणी उपलब्ध .
७. आर्थिक त्याग व उपयोगिता
- पांढऱ्या जांभळाची शेतीसाठी प्रति एकर सुमारे १.२५ लाख खर्च होतो (रोपे, सिंचन, खत) आणि पहिल्या वर्षातच उत्पन्न खर्चापेक्षा जास्त पडते .
- मधुमेही रुग्णांसाठी जांभुळाचे औषधी गुणधर्म महत्त्वाचे; नफा व सामाजिक आरोग्य उपकार दोन्ही प्राप्त .
शेतकरी मित्रांनो वरील माहितीचा वापर करून तुम्ही पांढऱ्या जांभळाची शेती योग्य पद्धतीने सुरू करू शकता आणि कमी गुंतवणूक, कमी पाणी व कमी मेहनतीतून उच्च आर्थिक लाभ कमावू शकता.