शेतीत नवनवीन तंत्रज्ञान आणि सुधारित पद्धतींचा अवलंब केल्याने उत्पादन वाढवणे आणि निसर्गस्नेही शेती करणे शक्य झाले आहे. पारंपरिक शेतीच्या तुलनेत, विना मशागतीची शेती (No-Till Farming) ही एक महत्त्वाची पद्धत बनत आहे. ही पद्धत जमिनीच्या सततच्या नांगरणीशिवाय केली जाते, ज्यामुळे मातीचा पोत सुधारतो, जैवविविधता टिकून राहते आणि नैसर्गिक स्रोतांचे संवर्धन होते.
विना मशागतीची शेती म्हणजे काय?
विना मशागतीची शेती म्हणजे जमिनीची नांगरणी किंवा खोलवर मशागत न करता थेट बियाणे पेरण्याची पद्धत. यामध्ये गवत किंवा इतर झाडांचे अवशेष मातीच्या पृष्ठभागावर ठेवून जमिनीची आर्द्रता टिकवली जाते आणि मातीचे पोषण सुधारले जाते. या पद्धतीत रासायनिक खते आणि कीटकनाशकांचा कमी वापर केला जातो, ज्यामुळे जमिनीची सुपीकता आणि पर्यावरणाचा समतोल राखला जातो.
विना मशागतीच्या शेतीचे प्रमुख फायदे
1. मातीची सुपीकता वाढते
पारंपरिक शेतीत वारंवार नांगरणीमुळे मातीतील सेंद्रिय घटक आणि जिवाणू नष्ट होतात. पण विना मशागतीची शेती करताना मातीचा नैसर्गिक पोत जपला जातो. यामुळे मातीतील अन्नद्रव्ये टिकून राहतात आणि उत्पादन क्षमता वाढते.
2. पाणी संवर्धन आणि मृदासंधारण
या शेतीत माती हलवली जात नाही, त्यामुळे तिच्यातील ओलावा टिकून राहतो. पाऊस पडल्यावर माती वाहून जाण्याचा धोका कमी होतो. विना मशागतीची शेती केल्याने कोरडवाहू भागांमध्येही चांगले उत्पादन घेता येते.
3. उत्पादन खर्चात बचत
मशागत करण्यासाठी लागणाऱ्या ट्रॅक्टर, नांगरणी यंत्रे आणि इंधनावर खर्च करावा लागत नाही. तसेच, मजुरांची गरजही तुलनेने कमी असते. त्यामुळे शेतीचा खर्च मोठ्या प्रमाणात कमी होतो आणि शेतकऱ्यांचा नफा वाढतो.
4. नैसर्गिक कीडनियंत्रण आणि तण व्यवस्थापन
मातीच्या पृष्ठभागावर गवत किंवा झाडांचे अवशेष ठेवल्याने तणांची वाढ कमी होते. तसेच, निसर्गात आढळणारे मित्रकीटक टिकून राहतात, ज्यामुळे रासायनिक कीटकनाशकांचा वापर कमी होतो. विना मशागतीची शेती केल्याने नैसर्गिक कीडनियंत्रण सहज शक्य होते.
5. कार्बन उत्सर्जन कमी होते
नांगरणी करताना ट्रॅक्टरमधून मोठ्या प्रमाणात कार्बन डायऑक्साइड उत्सर्जित होते. परंतु, विना मशागतीची शेती केल्यास हा कार्बन उत्सर्जनाचा धोका कमी होतो. यामुळे पर्यावरणावर होणारा परिणाम कमी होतो आणि हवामान बदलाशी सामना करण्यास मदत होते.
6. जैवविविधता टिकून राहते
मातीतील गांडुळे, जिवाणू आणि इतर सूक्ष्मजीव टिकून राहतात. त्यामुळे मातीच्या आरोग्यावर सकारात्मक परिणाम होतो. विना मशागतीची शेती केल्याने निसर्गातील अन्नसाखळी अबाधित राहते.
7. दीर्घकालीन उत्पादन वाढते
पारंपरिक शेतीमध्ये मातीच्या जास्त उपयोगामुळे उत्पादन हळूहळू कमी होते, पण विना मशागतीची शेती केल्यास मातीचा दर्जा सुधारतो आणि दीर्घकाळ अधिक उत्पादन घेता येते.
8. हवामान बदलाशी लढा देण्यास मदत
गेल्या काही वर्षांत अनियमित पाऊस, दुष्काळ आणि हवामान बदलाचे परिणाम मोठ्या प्रमाणात जाणवू लागले आहेत. विना मशागतीची शेती केल्यास मृदासंधारण आणि पाणी संवर्धन होऊन हवामान बदलाचा प्रतिकूल परिणाम टाळता येतो.
विना मशागतीची शेती कशी करावी?
1. योग्य पीक निवड
- ज्वारी, बाजरी, गहू, सोयाबीन यांसारखी पीके विना मशागतीच्या शेतीसाठी योग्य असतात.
- आंतरपीक पद्धतीचा अवलंब केल्यास चांगले परिणाम मिळतात.
2. नैसर्गिक खतांचा वापर
- सेंद्रिय खत, कंपोस्ट आणि गांडूळ खताचा वापर मातीचा पोत सुधारतो.
- हिरवळीची खतं (Green Manure) वापरल्यास मातीतील पोषणतत्त्वे वाढतात.
3. गवत आणि झाडांचे अवशेष जतन करणे
- नांगरणी टाळून पीक कापणीनंतर अवशेष मातीवर ठेवले जातात.
- यामुळे जमिनीत ओलावा राहतो आणि जैवविविधता वाढते.
4. ठिबक सिंचनाचा वापर
- पाण्याचा कार्यक्षम वापर करण्यासाठी ठिबक सिंचन (Drip Irrigation) फायदेशीर ठरते.
संपूर्ण भारतात विना मशागतीच्या शेतीचा विस्तार
सध्या भारतात पंजाब, हरियाणा, महाराष्ट्र, मध्य प्रदेश, गुजरात आणि तामिळनाडूमध्ये विना मशागतीची शेती हळूहळू प्रचलित होत आहे. अनेक शेतकरी या पद्धतीचा अवलंब करून उत्पादन वाढवत आहेत आणि पर्यावरणपूरक शेती करत आहेत.
धन धान्य योजना काय आहे? आणि लाभ कसा घ्यायचा याविषयी सविस्तर माहिती
विना मशागतीची शेती ही केवळ एक आधुनिक शेती पद्धत नसून, भविष्यातील शाश्वत शेतीसाठी एक उत्तम पर्याय आहे. ही पद्धत केल्याने शेतकऱ्यांचा उत्पादन खर्च कमी होतो, जमिनीची सुपीकता वाढते आणि निसर्गाचे संरक्षण होते. भविष्यात अन्नसुरक्षेसाठी आणि पर्यावरण संवर्धनासाठी विना मशागतीची शेती मोठी भूमिका बजावणार आहे.
“शाश्वत शेतीकडे एक पाऊल – विना मशागतीच्या शेतीकडे एक पुढाकार!”
विना मशागतीची शेती, ज्याला शून्य मशागत शेती किंवा नो-टिल फार्मिंग असेही म्हणतात, ही एक अशी पद्धत आहे ज्यात जमिनीची पारंपरिक नांगरणी, वखरणी, कोळपणी इत्यादी मशागतीची कामे केली जात नाहीत. या पद्धतीचा मुख्य उद्देश मातीचे नैसर्गिक आरोग्य टिकवून ठेवणे, खर्च कमी करणे आणि उत्पादनक्षमता वाढवणे हा आहे. जगभरात, विशेषतः दक्षिण अमेरिका, ऑस्ट्रेलिया, आणि भारतातील पंजाब, महाराष्ट्र या राज्यांमध्ये ही पद्धत यशस्वीरित्या राबवली जात आहे.
१. विना मशागतीच्या शेतीची मूलभूत तत्त्वे
या पद्धतीचा आधार “जमीन न सोडणे” हा आहे. यात खालील चार प्रमुख तत्त्वे अंतर्भूत आहेत:
- रुंद बेडवर पेरणी: पिकांची लागवड रुंद गादीवाफ्यांवर (बेड) केली जाते, ज्यामुळे पाण्याचे व्यवस्थापन सुलभ होते .
- टोकन पद्धतीने पेरणी: बियाणे यंत्राच्या मदतीने नियोजित अंतरावर पेरले जातात, ज्यामुळे पिकांची वाढ नियंत्रित होते .
- तण व्यवस्थापन: तणनाशक किंवा ग्रास कटरचा वापर करून तणे जमिनीवरच कुजवली जातात, ज्यामुळे सेंद्रिय खत निर्माण होते .
- मुळे जमिनीत साठवणे: पिकांची कापणी करताना मुळे जमिनीतच ठेवली जातात, ज्यातून मातीतील सेंद्रिय कर्ब वाढतो .
विना मशागतीची शेती ही केवळ पद्धत नसून “निरंतर मशागतीची” प्रक्रिया आहे, जिथे सूक्ष्मजीव आणि गांडुळांसारख्या जीवांद्वारे मातीची नैसर्गिक मशागत होते .
२. विना मशागतीच्या शेतीचे आणखी फायदे
- खर्चात बचत: नांगरणी, वखरणी, मजुरीवरील खर्च ३०-३५% पर्यंत कमी होतो. उदा., अहमदनगर जिल्ह्यातील शेतकरी अतुल मोहिते यांनी १० पिके घेतल्यानंतरही बेड न बदलता सतत लागवड केली .
- मातीचे आरोग्य: सेंद्रिय कर्ब आणि जीवाणूंचे प्रमाण वाढते, ज्यामुळे पिकांची पोषकता सुधारते. महाराष्ट्रातील मराठवाडा प्रदेशात सेंद्रिय कर्ब ०.५% वर आणण्यात या पद्धतीने यश मिळाले आहे .
- पाण्याची कार्यक्षमता: बेड पद्धतीमुळे पाऊस कमी असल्यास पाणी साठवले जाते आणि जास्त पाऊस झाल्यास निचऱ्याची सोय होते .
- उत्पादनवाढ: कापूस, सोयाबीन, हरभरा या पिकांमध्ये २०-५०% उत्पादनवाढ नोंदवली गेली आहे. उदा., जालना जिल्ह्यातील संध्या घुगरे यांनी सोयाबीनचे उत्पादन १८ क्विंटल/एकरापर्यंत वाढवले .
३. प्रत्यक्षातील यशस्वी उदाहरणे
- गणेश गव्हाणे (औरंगाबाद): २०१९ मध्ये एसआरटी पद्धतीने कापसाचे उत्पादन १३ क्विंटल/एकर मिळवले, तर पारंपरिक पद्धतीत फक्त ७ क्विंटल. त्यांनी ९ एकरावर ही पद्धत राबवून सरासरी ७५,००० रुपये नफा कमावला .
- संध्या मद्देवाड (लातूर): सोयाबीन आणि हरभऱ्याच्या लागवडीत टोकन यंत्राचा वापर करून उत्पादनखर्च ८८,००० रुपयांवरून ३०% कमी केला.
- प्रताप चिपळूणकर (कोल्हापूर): १५ वर्षांपासून विना नांगरणीची ऊसशेती करत आहेत, ज्यामुळे जमिनीची सुपिकता टिकून आहे.
अतिक्रमित शेतजमीन नावावर करण्याची प्रक्रिया सविस्तरपणे जाणून घ्या
४. आव्हाने आणि उपाययोजना
विना मशागतीची शेती ही सुरुवातीला प्रचंड संशोधन आणि यंत्रसामग्रीची गरज भासते. उदाहरणार्थ, टोकन यंत्रे, लेझर लेव्हलर, आणि तणनाशकांचा योग्य वापर करावा लागतो . तसेच, पारंपरिक शेतकऱ्यांना या पद्धतीबद्दलची चुकीची समज दूर करणे गरजेचे आहे. महाराष्ट्र शासनाने नानाजी देशमुख कृषी संजीवनी प्रकल्प अंतर्गत १६ जिल्ह्यांमध्ये प्रशिक्षण शिबिरे आयोजित करून हे साध्य केले आहे .
५. भविष्यातील संधी
ही पद्धत जलवायूमान बदलाला तोंड देण्यासाठी अत्यंत उपयुक्त ठरू शकते. जागतिक स्तरावर १० कोटी हेक्टरपेक्षा अधिक क्षेत्रावर शून्य मशागत शेती केली जाते, तर भारतात हे प्रमाण वाढवण्यासाठी शासनीय आणि संशोधन संस्थांनी एकत्रित प्रयत्न केले पाहिजेत .
निष्कर्ष
विना मशागतीची शेती ही केवळ एक पद्धत नसून शाश्वत विकासाचा आधारस्तंभ आहे. मातीचे संवर्धन, खर्चात बचत, आणि उत्पादनवाढ या तिहेरी फायद्यांमुळे ही पद्धत महाराष्ट्रापासून ते जगभरात पसरत आहे. शेतकऱ्यांनी या तंत्राचा स्वीकार करून नवीन युगाची सुरुवात केली पाहिजे, जिथे “मशागत नाही, परंतु मशागतीत सातत्यच” हे तत्त्व अंगीकारले जाईल.