पालघर जिल्ह्यातील शेतकरी आता निसर्गाच्या बदलत्या ऋतूचक्राला सामोरे जाण्यासाठी एका नाविन्यपूर्ण उपाययोजनेकडे वळत आहेत. कृषी विभागामार्फत राबविण्यात येणारी बांधावर तूर योजना ही केवळ एक लागवड उपक्रम नसून, हवामानबदलाच्या आव्हानांना तोंड देण्याची एक शास्त्रोक्त रणनीती आहे. पारंपरिक पद्धतीने केल्या जाणाऱ्या भातशेतीवर अतिवृष्टी आणि अनिश्चित पर्जन्यमानामुळे निर्माण झालेला धोका लक्षात घेता, बांधावर तूर योजना शेतकऱ्यांना एक पर्यायी आणि विश्वासार्थ उत्पन्नस्रोत उपलब्ध करून देते. ही योजना केवळ जमीन वापराची कार्यक्षमता वाढवत नाही, तर शेतीत लवचिकता आणण्यासाठीही महत्त्वपूर्ण ठरते.
शाश्वत उत्पादनाचा पाया: बांधावर तूर लागवडीचे महत्त्व
शाश्वत शेतीच्या संकल्पनेला चालना देत, ही योजना शेतकऱ्यांना नैसर्गिक साधनसंपत्तीचा अधिक चांगल्या प्रकारे वापर करण्यास प्रोत्साहित करते. भातशेतीसोबतच बांधावर तूर योजना राबविणाऱ्या शेतकऱ्यांना एकाच वेळी दोन पिकांपासून होणारा आर्थिक फायदा मिळू लागला आहे. दरवर्षी वाढत्या तूरडाळीच्या किमती लक्षात घेता, घरगुती गरजा भागविणे आणि अतिरिक्त उत्पादन बाजारात विक्री करणे दोन्ही शक्य होते. अशाप्रकारे, बांधावर तूर योजना केवळ शेतीची राखण करत नाही, तर शेतकरी कुटुंबांच्या आर्थिक स्थैर्यासाठीही एक ठोस पाया उभारते.
योजनेची अंमलबजावणी: बियाणेवाटप ते प्रशिक्षण
या योजनेच्या यशामागे कृषी विभागाची सुविचारित आणि सखोल अंमलबजावणी राहिली आहे. खरीप हंगामाच्या सुरुवातीला, म्हणजे जून महिन्यात, कृषी विभागाच्या कर्मचाऱ्यांनी शेतकऱ्यांच्या दारापर्यंत जाऊन प्रती कुटुंब २५० ग्रॅम तूर बियाण्यांचे वाटप केले. ही ‘घरपोच’ सेवा केवळ साहित्यपुरवठ्यापुरती मर्यादित नव्हती, तर त्यासोबतच शेतकऱ्यांना बांधावर तूर योजना अंतर्गत लागवडीची शास्त्रीय पद्धत, आरोग्यदायी रोपे कशी वाढवावीत, आणि रोग-कीटकांपासून कशी संरक्षण करावीत याविषयी प्रशिक्षण देण्यातही आले. या संपूर्ण मार्गदर्शनामुळे शेतकऱ्यांना बांधावर तूर योजना अधिक कार्यक्षमतेने राबविता आली.
आर्थिक स्थैर्य आणि उदरनिर्वाह सुरक्षा
या योजनेचा सर्वात मोठा फायदा म्हणजे ती शेतकऱ्यांना उदरनिर्वाहासाठीची मूलभूत सुरक्षा प्रदान करते. भाताचे नुकसान झाले तरी, बांधावर केलेली तूर लागवड शेतकरी कुटुंबाला वर्षभरासाठी खाण्यापुरती डाळ पुरवू शकते. कृषी तज्ज्ञांनी सांगितल्याप्रमाणे, जर एका एकरावर सुमारे ६० तुरीची रोपे लावली आणि प्रति रोप २०० ग्रॅम उत्पादन मिळाले, तर एकूण सुमारे १२ किलो डाळ मिळू शकते. हे प्रतिमहिना एक किलो डाळ खाण्याइतके प्रमाण आहे, ज्यामुळे “घरचा भात, घरचीच डाळ” हे ध्येय साध्य होते. अशाप्रकारे, बांधावर तूर योजना ही अन्नसुरक्षा सुनिश्चित करणारी एक महत्त्वाची कडी ठरली आहे.
तालुकानिहाय यशोगाथा
पालघर जिल्ह्यातील प्रत्येक तालुक्याने या योजनेत उल्लेखनीय योगदान दिले आहे. मोखाडा तालुक्याने यात आघाडी घेत असून, तेथे ५०० किलो बियाणे वाटप करून सुमारे दोन हजार एकर क्षेत्रात लागवड करण्यात आली. वाडा तालुक्यात ४४६ किलो, डहाणूत ४२६ किलो, तर पालघर तालुक्यात ४०६ किलो बियाण्यांचे वाटप झाले. हे आकडे केवळ योजनेचा दर्जा दाखवत नाहीत, तर शेतकऱ्यांमध्ये तीव्र स्वीकार्यता दर्शवितात. जिल्ह्यातील एकूण २,९०० किलो बियाण्याच्या वाटपामुळे सुमारे ९,३७० लाभार्थी शेतकरी घरांना हा फायदा मिळाला आणि ११,६०० एकर क्षेत्रावर बांधावर तूर योजना अंतर्गत लागवड झाली. ही संख्या जिल्ह्यातील कृषी व्यवसायाचे चित्र बदलण्यासाठी पुरेशी आहे.
शेतकरी आणि अधिकाऱ्यांचे अनुभव
जिल्हा अधीक्षक कृषी अधिकारी, नीलेश भागेश्वर यांच्या मते, “निसर्गाच्या बदलत्या ऋतुमानानुसार भातशेतीचे शाश्वत उत्पन्न साध्य होत नसल्याने शेतकऱ्यांना तुरीचा आधार मिळावा, या उद्देशाने बांधावर तूर योजना राबविण्यात आली आहे.” डहाणूतील एक शेतकरी रेखा जयवंत डोंगरकर यांनी त्यांचा सकारात्मक अनुभव सांगितला. “भात लावणीबरोबरच आम्ही बांधावर तूर लागवड केली. पिकाची वाढ चांगली झाली आहे. गेल्यावर्षीप्रमाणे यंदाही उदरनिर्वाहासाठी पुरेशी डाळ मिळेल, अशी आमची अपेक्षा आहे.” हे शब्द योजनेच्या यशस्वी अंमलबजावणीची साक्ष देतात.
पर्यावरणीय संतुलन आणि जलसंधारणाचे साधन
बांधावर तूर योजना ही केवळ आर्थिक फायद्यापुरती मर्यादित नसून पर्यावरणीय संवर्धनाचे एक साधन देखील ठरत आहे. तुरीची झाडे जमिनीची धूप रोखण्यास मदत करतात आणि बांधाच्या संरचनेस स्थिरता प्रदान करतात. पावसाळ्यात झालेल्या अतिवृष्टीमुळे जमिनीची धूप होणे ही पालघर जिल्ह्यातील एक मोठी समस्या आहे, अशा परिस्थितीत ही योजना एका अर्थी ‘हरित संरक्षण कवच’ निर्माण करते. तूरची मुळे जमिनीत ऑक्सिजनचे प्रमाण वाढवून तिची सुपिकता टिकवण्यास मदत करतात. अशाप्रकारे, बांधावर तूर योजना ही शेती आणि पर्यावरण यांच्यातील सुंदर समतोल प्रस्थापित करण्याचा एक प्रयत्न आहे, ज्याचा लाभ पिढ्यान्पिढ्या होत राहील.
भविष्यातील संधी आणि दिशा
पालघर जिल्ह्यातील या यशस्वी अंमलबजावणीमुळे इतर जिल्ह्यांसाठीही ही योजना एक आदर्श ठरू शकते. पिकांची विविधता, जमिनीचे संवर्धन आणि शेतकऱ्यांचे आर्थिक सबलीकरण या तीनही पातळ्यांवर यश मिळविणारी बांधावर तूर योजना ही एक समग्र कृषी धोरणाचा भाग बनण्यास पात्र आहे. पुढील वर्षांत या योजनेत आणखी सुधारणा करून, अधिक प्रगत बियाणे प्रकारांचा समावेश करून आणि बाजारपेठेशी अधिक चांगले संबध जोडून त्याची कार्यक्षमता आणखी वाढवता येईल. शाश्वत विकासाच्या मार्गावर चालत, बांधावर तूर योजना भारतातील लहान शेतकऱ्यांचे जीवन बदलण्याची क्षमता ठेवते.