सातारा गॅझेट (Satara Gazette / Satara Gazetteer) हे महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्याबद्दलचे ऐतिहासिक आणि प्रशासकीय दस्तऐवजांचे संकलन आहे. ब्रिटिश आणि प्राचीन राज्यकाळात तयार केलेल्या या गॅझेटरमध्ये भूभाग, लोकवस्ती, जाती-व्यवस्था, करव्यवस्था, कृषी, सामाजिक रचना इत्यादींची तपशीलवार नोंद असते. महाराष्ट्र शासनाच्या Gazetteers विभागाने सातारा जिल्ह्याचा विस्तृत गॅझेटर प्रकाशित केला आहे आणि त्याचे अनेक आवृत्त्या आणि विभाग (इतिहास, लोकसंख्या, समाज इत्यादी) सरकारी संकेतस्थळावर उपलब्ध आहेत.

सातारा गॅझेटमध्ये काय असते — नोंदींचा प्रकार

या गॅझेटमध्ये प्रामुख्याने खालील प्रकारच्या नोंदी असतात:

• नकाशे व भूभागवर्णन, प्रांतीय आणि तालुकीनिहाय माहिती.
• लोकसमूह (tribes/castes) आणि त्यांच्या पारंपरिक व्यवसायांचे विवरण — जसे Kolis, Kunbis, Dhangars इत्यादींची नोंद.
• ऐतिहासिक घटनाक्रम, प्रशासकीय फरमान, भू-लिहाज आणि करविषयक नोंदी.

मराठा आरक्षण बाबत शासन (निर्णय जीआर) डाउनलोड करा.

सातारा गॅझेटचा मराठा/कुन्बी संदर्भातील महत्त्व

सातारा गॅझेटमधील काही प्राचीन नोंदींमध्ये काही समाजवर्गांना — स्थानिक प्रसंगी कुणबी Kunbi किंवा Kunbi-Maratha सारख्या अटींनी वर्गीकृत केलेले आढळते असे ऐतिहासिक पुरावे दाखवले जातात. सध्या चाललेल्या मराठा आरक्षणाच्या चर्चेत आणि आंदोलनांमध्ये हे दस्तऐवज महत्त्वाचे झाले कारण काही गट आणि शासकीय समित्या म्हणतात की गॅझेटरच्या आधारावर काही मराठा-वंश Kunbi म्हणून ओळखले गेले होते, ज्यामुळे त्यांच्या OBC/Kunbi दर्ज्यासाठी सरकारी प्रमाणपत्र (certificate) मिळण्याची दाट शक्यता निर्माण होते. या मागण्यांनंतर राज्य सरकारने या गॅझेटरच्या अहवालासाठी वरील अधिकाऱ्यांना/आयुक्तांना रिपोर्ट तयार करण्यास सांगितले आहे.

सध्याचा नेमका राजकीय/प्रशासनिक प्रसंग (कसा वापर होतो)

अलीकडच्या घडामोडींमध्ये (सप्टेंबर 2025 च्या वृत्तानुसार) महाराष्ट्र सरकारच्या उप-कमिटीने Satara Gazette (1818) संदर्भातील रिपोर्ट मागविला आहे आणि त्यावरून एका Government Resolution (GR) द्वारे Kunbi प्रमाणपत्र देण्याची प्रक्रिया पुढे नेण्याचा विचार केला जात आहे. हे उपायक्रमा स्थानिक आंदोलकांच्या मागण्यांवर आणि प्रशासनाच्या रिपोर्टवर अवलंबून असतील. मात्र या पद्धतीचा कायदेशीर व सामाजिक परिणाम व्यापक चर्चेचा विषय आहे आणि विरोधही होत आहे.

माहितीची सत्यता — काय तपासावे आणि कशी पडताळणी करावी

1. मूल-स्त्रोत पहा — सातारा गॅझेटरचा अधिकृत डिजिटल आवृत्ती आणि विभागवार PDF महाराष्ट्र शासनाच्या Gazetteers विभागाच्या संकेतस्थळावर (gazetteers.maharashtra.gov.in) उपलब्ध आहे; तेच प्राथमिक स्रोत मानले पाहिजे. सरकारी गॅझेटर्सची आवृत्ती वाळवंटातील किंवा अर्धविराम असलेली लेखनशैली असू शकते, पण ती प्रशासनिक/ऐतिहासिक नोंद म्हणून महत्त्वाची आहे. त्यामुळे प्रथम ती PDF/स्कॅन पाहावी.
2. दिनांक आणि आवृत्ती तपासा — “1818” किंवा “1885” अशी वेगवेगळी वर्षे संदर्भात दिसू शकतात (जसे Satara Raj संदर्भातील वर्णन 1818 नंतरचे शासनविरुद्धचे देखील आहे). कोणत्या आवृत्तीतील नोंदी (उदा. 1818 चा मूळ नोंद, 1885 ची ब्रिटिश गॅझेटर आवृत्ती, किंवा 1963/1989 यादीतील सुधारित आवृत्ती) याची जाणीव ठेवणे आवश्यक आहे. मूळ दस्तऐवज व नंतरच्या पुनर्प्रकाशनांमध्ये फरक असू शकतो.
3. स्थानीय प्रशासकीय नोंदी पाहा — सातारा जिल्ह्याच्या अधिकृत संकेतस्थळावर “Kunbi Maratha Records” किंवा संबंधित अभिलेख उपलब्ध असतात — हे देखील अधिकृत उतारा आहे. स्थानिक नोंदी आणि गॅझेटरमधील नावांची जुळवणी सर्वसाधारण तपासणीसाठी उपयोगी पडते.
4. न्यायालयीन निकाल आणि कायदेशीर संदर्भ तपासा — ऐतिहासिक गॅझेटर दाखल करून लगेचच व्यापक आरक्षणाचा अधिकार मिळेल असे समजू नये. कोर्टांनी कोणत्या प्रकारच्या पुराव्याला किती वजन दिले आहे हे पाहणे महत्त्वाचे आहे; काही निर्णयांमध्ये मराठा आणि कुणबी (Kunbi) यांचा भिन्न दर्जा स्पष्ट केला गेला आहे, त्यामुळे प्रशासकीय निर्णय आणि कायदेशीर निकाल वेगळे असू शकतात. (संदर्भित बातम्यांमध्ये या गुंतागुंतीबद्दल चर्चा आहे.)

नागरिकांनी कसे व काय करावे — मार्गदर्शक

• दस्तऐवज मिळवणे: सातारा गॅझेटरचे PDF/भाग (उदा. “People”, “History”) महाराष्ट्र गॅझेटर्स विभागाच्या संकेतस्थळावरून डाउनलोड करा. त्याशिवाय Archive.org किंवा Digital Library of India सारख्या सार्वजनिक ग्रंथालयातही जुने मुद्रित आवृत्त्या आढळतात.
• अपवाद आणि स्थानिक अभिलेख: स्थानिक नोंदी (जमीनखत/होल्डिंग नोंदी, ग्रामपंचायत अभिलेख) तपासून गॅझेटरमधील नावांची जुळवणी करा. सातारा जिल्हा प्रशासनाच्या ऑनलाईन पोर्टलवर “Kunbi Maratha Records” प्रकारची यादी उपलब्ध असल्यास ती पहावी.
• कायदेशीर सल्ला: जर कोणी त्याच्या सामाजिक दर्जासाठी (उदा. Kunbi प्रमाणपत्रासाठी) गॅझेटरवर दावा करायचा असेल, तर स्थानिक राजकीय/प्रशासनिक अधिकारी व कायदेशीर सल्लागार यांची मदत घेणे योग्य — कारण शासनाचे GR जारी झाले तरी त्यावर कायदेशीर आव्हाने (challenges) येऊ शकतात.

ओबीसी मराठा समाजासाठी सारथी संस्थेच्या विविध कल्याणकारी योजनांची माहिती

निष्कर्ष (उपसंहार)

सातारा गॅझेट (Satara Gazette/Gazetteer) हा ऐतिहासिक व प्रशासकीय संदर्भात अत्यंत मौल्यवान दस्तऐवज आहे. ते पृथक्करण, कुटुंब/वस्ती नोंदी, आणि सामाजिक वर्गीकरणासंबंधी माहिती पुरवते. परंतु हे लक्षात ठेवावे की ऐतिहासिक गॅझेटरवरील नोंदी ही एक भागीदार पुरावा आहे — अंतिम प्रशासकीय निर्णय (GR) किंवा न्यायालयीन अनुदेश यासाठी इतर समकालीन अभिलेख, नोंदी आणि कायदेशीर प्रक्रिया महत्त्वाची राहतील. सध्याच्या राजकीय प्रक्रियेत सातारा गॅझेटरला Kunbi प्रमाणपत्रांशी संबंध जोडण्यात येत आहे आणि सरकारने त्या संदर्भात रिपोर्ट मागविला आहे; परंतु या प्रक्रियेचा कायदेशीर व सामाजिक परिणाम पुढील घडामोडींवर अवलंबून राहील.

वापरलेली प्रमुख स्त्रोत (संदर्भ)

1. Maharashtra Gazetteers — Satara (official).
2. Satara District — official PDFs & Kunbi Maratha Records (satara.gov.in).
3. Indian Express — “Maratha quota: After Hyderabad Gazetteer…” (article on Satara Gazette usage).
4. Times of India / PTI / other समाचार — महाराष्ट्र सरकारच्या उप-कमिटीच्या सूचनेबद्दल आणि Satara Gazette रिपोर्ट मागविण्याबद्दल वृत्ते.
5. NDTV / India Today — प्राचीन गॅझेटर्सच्या ऐतिहासिक वापरावर चर्चा व विश्लेषण.