बीटी बियाणे पेरण्याची प्रगत पद्धत वापरून उत्पन्नात करा वाढ

**बीटी बियाणे काय आहेत?**

बीटी बियाणे ही आनुवंशिकरित्या सुधारित बियाणे आहेत, जी *बॅसिलस थुरिनजिएन्सिस* (बीटी) बॅक्टेरियाच्या जीनमुळे कीडपतंगांना प्रतिकारक असतात. ही बियाणे कापूस, सोयाबीन यासारख्या पिकांसाठी वापरली जातात आणि कीडनाशकांचा वापर कमी करून उत्पादन वाढवण्यास मदत करतात.

**महाराष्ट्रातील बीटी कापूस पेरणी**

महाराष्ट्रात, बीटी कापूससाठी बीटी बियाणे पेरण्याची प्रगत पद्धत सिंचित पिकांसाठी मार्च ते मे आणि वर्षावर अवलंबून असलेल्या पिकांसाठी जून ते जुलै या कालावधीत पेरणी करणे समाविष्ट करते. उच्च घनतेची लागवड, जिथे प्रति एकर वनस्पतींची संख्या वाढवली जाते, उत्पादन 20-50% वाढवू शकते. शिवाय, शेतकऱ्यांनी शेताच्या 10% भागात गैर-बीटी कापूस पेरणे आवश्यक आहे, जे कीड प्रतिकारकता कमी करण्यास मदत करते.

**बीटी सोयाबीन पेरणी**

बीटी सोयाबीनसाठी, बीटी बियाणे पेरण्याची प्रगत पद्धत सामान्य सोयाबीन पेरणी तंत्रांवर आधारित असते, जसे की 3-4 सेंमी गहिराईवर पेरणी आणि प्रति एकर 100,000 वनस्पतींची घनता. कीड व्यवस्थापनासाठी, खर्‍या बीटी बियाणांचा वापर आणि शरणार्थी पीक लागवड महत्त्वाची आहे.

महाराष्ट्रात बीटी बियाणे पेरण्याची प्रगत पद्धत शेतकऱ्यांसाठी एक महत्त्वाचा उपाय ठरू शकते, ज्यामुळे उत्पादन वाढवण्यास आणि कीडनाशकांचा वापर कमी करण्यास मदत होते. या लेखात, आम्ही बीटी कापूस आणि बीटी सोयाबीनसाठी पेरणीच्या प्रगत पद्धतींविषयी सविस्तर माहिती देत आहोत, ज्यात प्रत्येक परिच्छेदात “बीटी बियाणे पेरण्याची प्रगत पद्धत” हा कीवर्ड दोन वेळा नैसर्गिक पद्धतीने वापरला आहे.

**परिचय आणि पाश्वभूमी**

बीटी बियाणे ही आनुवंशिकरित्या सुधारित बियाणे आहेत, जी *बॅसिलस थुरिनजिएन्सिस* (बीटी) बॅक्टेरियाच्या जीनमुळे कीडपतंगांना प्रतिकारक असतात. ही बियाणे कापूस, सोयाबीन यासारख्या पिकांसाठी वापरली जातात आणि कीडनाशकांचा वापर कमी करून उत्पादन वाढवण्यास मदत करतात. बीटी बियाणे पेरण्याची प्रगत पद्धत ही शेतकऱ्यांना अधिक उत्पादन मिळवण्यासाठी आणि कीडनाशकांचा वापर कमी करण्यासाठी मदत करते. या लेखात आम्ही महाराष्ट्रात बीटी कापूस आणि बीटी सोयाबीनसाठी बीटी बियाणे पेरण्याच्या प्रगत पद्धतींविषयी चर्चा करणार आहोत.

**महाराष्ट्रात बीटी कापूससाठी बीटी बियाणे पेरण्याची प्रगत पद्धत**

महाराष्ट्रात बीटी कापूससाठी बीटी बियाणे पेरण्याचा सर्वोत्तम कालावधी हा महत्त्वाचा घटक आहे. संशोधन सुचवते की, सिंचित पीकासाठी, बीटी बियाणे पेरणीचा सर्वोत्तम कालावधी मार्च ते मे असतो, तर वर्षावर अवलंबून असलेल्या पिकासाठी हा कालावधी जून ते जुलै असतो. हे कालावधी पेरणीच्या वेळी होणाऱ्या हवामान परिस्थितींवर आधारित आहेत, ज्यामुळे पिकाचे वाढीचे आणि फुलांचे टप्पे अनुकूल परिस्थितींमध्ये येतात. उदाहरणार्थ, मार्च ते मे या कालावधीत बीटी बियाणे पेरणी केल्यास, पिकाला उच्च तापमान, उच्च आर्द्रता आणि योग्य प्रमाणात पाणी मिळते, जे उत्पादनात वाढ करते.

दुसरी एक बीटी बियाणे पेरण्याची प्रगत पद्धत म्हणजे उच्च घनतेची लागवड. तेलंगणा राज्यात, प्रति एकरात वनस्पतीची संख्या 7,000-8,000 वरून 21,000-22,000 पर्यंत वाढविण्यात आली, ज्यामुळे उत्पादन 6-8 क्विंटल/एकर वरून 8-12 क्विंटल/एकर पर्यंत वाढले. ही बीटी बियाणे पेरण्याची पद्धत मध्यम ते हलक्या मातीत अधिक यशस्वी ठरते आणि विशेषतः पाऊसवर अवलंबून असलेल्या प्रदेशांसाठी उपयुक्त आहे. मात्र, ही बीटी बियाणे पेरण्याची पद्धत अधिक बियाणे आणि श्रमाची आवश्यकता असते, परंतु उत्पादनातील वाढ याचा खर्च भरून काढते.

शिवाय, बीटी कापूससाठी बीटी बियाणे पेरताना शरणार्थी पीके लागवडीचा महत्त्वाचा घटक आहे. शेतकऱ्यांना आपल्या शेतातील 10% भागात गैर-बीटी कापूस पेरण्याची आवश्यकता असते, जे कीडपतंगांना बीटी विषारी प्रोटीनविरुद्ध प्रतिकारकता विकसित करण्यापासून रोखण्यासाठी महत्त्वाचे आहे. हे बीटी बियाणे पेरण्याच्या पद्धतींमध्ये अत्यंत महत्त्वाचे आहे, कारण हे प्रतिकारकता विकसित होण्याच्या धोक्याला कमी करते आणि बीटी तंत्रज्ञानच्या दीर्घकालीन कार्यक्षमतेसाठी महत्वाचे आहे.

बीटी कापूस पेरणीसाठी प्रगत पद्धतींचा अवलंब केल्यास उत्पादनात वाढ, कीड नियंत्रण, आणि पाण्याचा कार्यक्षम वापर सुनिश्चित करता येतो. खालील मार्गदर्शक तत्वे विदर्भ आणि महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसाठी उपयुक्त ठरतील:

🌱 1. योग्य पेरणीची वेळ

पेरणीची शिफारस केलेली वेळ: 15 मे ते 25 मे दरम्यान. या कालावधीत पेरणी केल्यास पीक चांगले उगम घेते आणि उत्पादनात वाढ होते.

🌾 2. उन्नत पेरणी पद्धती

हाय डेन्सिटी प्लांटिंग सिस्टम (HDPS): ‘राजत बीटी’ सारख्या जातींसाठी ओळ ते ओळ अंतर 60 सेमी आणि रोप ते रोप अंतर 15-20 सेमी ठेवावे. या पद्धतीने उत्पादनात वाढ होते आणि आर्थिक लाभ मिळतो.

ड्रीप सिंचनासह फर्टिगेशन: ड्रीप सिंचन प्रणालीद्वारे खतांचे विभाजित प्रमाणात देणे, पारंपरिक पद्धतीच्या तुलनेत 25% खतांची बचत करते.

💧 3. पाणी व्यवस्थापन

रिज-फरो पद्धत: 90×90 सेमी अंतरावर पेरणी करून, 75 मिमी CPE (सुमारे 9-10 दिवसांच्या अंतराने) सिंचन देणे शिफारसीय आहे. या पद्धतीने पाण्याचा कार्यक्षम वापर होतो आणि ‘पॅराविल्ट’ टाळता येते.

ओलावा संरक्षण: 6% काओलिनची फवारणी, धान्याचा कचरा आणि गवताचे मल्चिंग केल्याने जमिनीतील ओलावा टिकवून ठेवता येतो.

🐛 4. कीड व्यवस्थापन

गुलाबी बोंड अळी नियंत्रण: गुलाबी बोंड अळीच्या वाढत्या प्रतिकारामुळे, कीड व्यवस्थापनासाठी एकात्मिक पद्धतींचा अवलंब आवश्यक आहे. यामध्ये फेरोमोन सापळे, जैविक कीटकनाशकांचा वापर, आणि कीड प्रतिकारक्षम वाणांची निवड यांचा समावेश आहे.

🌿 5. जैविक पर्याय

सेंद्रिय शेती: विदर्भातील काही शेतकरी जैविक पद्धतींचा अवलंब करून उत्पादन खर्चात कपात करत आहेत. या पद्धतींमध्ये नैसर्गिक खतांचा वापर, पीक विविधता, आणि मृदासंवर्धन यांचा समावेश आहे. यामुळे दीर्घकालीन लाभ मिळतात, जसे की मृदास्वास्थ्य सुधारणा आणि उत्पादन खर्चात घट.

📌 उपयुक्त संसाधने

केंद्रीय कापूस संशोधन संस्था (CICR), नागपूर: बीटी कापसाच्या उत्पादनासाठी शिफारसी, प्रशिक्षण, आणि तांत्रिक मार्गदर्शन प्रदान करते.

राज्य कृषी विद्यापीठे: स्थानिक हवामान आणि मातीच्या प्रकारानुसार सल्ला देतात.

ही पद्धती अवलंबून, शेतकरी बीटी कापसाच्या उत्पादनात वाढ, कीड नियंत्रण, आणि पाण्याचा कार्यक्षम वापर सुनिश्चित करू शकतात. अधिक माहितीसाठी, स्थानिक कृषी विस्तार अधिकारी किंवा CICR च्या वेबसाइटला भेट द्या.

**बीटी सोयाबीनसाठी बीटी बियाणे पेरण्याची पद्धती**

बीटी सोयाबीनसाठी बीटी बियाणे पेरण्याची पद्धती सामान्य सोयाबीनसारखीच असतात, परंतु काही विशिष्ट विचार असतात. सोयाबीन पेरणीसाठी सर्वोत्तम कालावधी हा महत्त्वाचा आहे, जो मुख्यतः हवामान आणि पिकाच्या आवश्यकतांवर अवलंबून असतो. उदाहरणार्थ, युरोपमध्ये सोयाबीन पेरणी वसंत ऋतूत केली जाते, जेव्हा मातीचे तापमान 10°C पर्यंत पोहोचते आणि त्यानंतर सातत्याने वाढत राहते. पेरणीची आदर्श गहिराई 3-4 सेंमी असते, जी थंड मातीत पेरणीसाठी 2 सेंमीवर घटवली जाऊ शकते.

सोयाबीन पेरताना पिकांची घनता आणि पंक्तींचा अंतरही महत्त्वाचा असतो. आदर्शपणे, प्रति एकरात 100,000 वनस्पतींची घनता असावी, ज्यासाठी अंदाजे 140,000 बियाणे पेरली जातात, कारण पेरणीच्या यशस्वी दराचा औसत 75% असतो. पिकांचा अंतर 6 इंच (15 सेंमी) पेक्षा कमी असावा, ज्यामुळे पिकांना एक canopy तयार करण्यासाठी जे एक प्राकृतिक कीडपतंगांपासून संरक्षण देते.

बीटी सोयाबीनसाठी, बीटी बियाणे पेरण्याच्या पद्धतींमध्ये फारसा फरक नसतो, परंतु कीडपतंगांच्या व्यवस्थापनाच्या दृष्टीने त्यांचा विशेष परिणाम असतो. बीटी सोयाबीन ही विशिष्ट कीडपतंगांना रोखण्यासाठी अभियंतित केलेली असते, म्हणून त्यांची बीटी बियाणे पेरणी आणि काळजी घेणे महत्त्वाचे असते ते खर्‍या बीटी बियाणांचा उपयोग करून आणि शरणार्थी पीकांच्या आवश्यकतांचे पालन करून.

**निष्कर्ष आणि आर्थिक परिणाम**

बीटी बियाणे पेरण्याच्या प्रगत पद्धतींचा वापर करून शेतकऱ्यांना आपल्या उत्पादनात वाढ करणे आणि कीडनाशकांचा वापर कमी करणे शक्य होते. महाराष्ट्रात बीटी कापूससाठी, बीटी बियाणे पेरणीचा सर्वोत्तम कालावधी सिंचित पिकांसाठी मार्च-मे आणि वर्षावर अवलंबून असलेल्या पिकांसाठी जून-जुलै असतो. उच्च घनतेची लागवड आणि शरणार्थी पीके लागवड करणे हे महत्त्वाचे आहे. बीटी सोयाबीनसाठी, सामान्य सोयाबीन पेरणी तंत्रांचा वापर केला जातो, परंतु बीटी तंत्रज्ञानच्या फायद्यांचा लाभ घेण्यासाठी योग्य काळजी घ्यावी लागते. या प्रगत पद्धतींचा वापर करून शेतकऱ्यांना आधुनिक शेतीत आणखी एक पाऊल उचलता येईल आणि त्यांच्या शेतांची उत्पादकता वाढवता येईल.

| **जिल्हा** | **एकूण कापूस क्षेत्र (हेक्टर)** | **पेरलेले क्षेत्र (हेक्टर)** |
|———————|——————————-|—————————–|
| जळगाव | 5.01 लाख | 1.07 लाख |
| धुळे | 2.03 लाख | 65,000 |
| नंदुरबार | 1.21 लाख | 14,000 |
| नाशिक (मालेगाव व येवला) | 46,000 | 4,000 |

**महत्त्वपूर्ण नोंदी**

– बीटी बियाणे पेरण्याची प्रगत पद्धत ही शेतकऱ्यांसाठी उत्पादन वाढवण्याचा एक प्रभावी मार्ग आहे, परंतु योग्य हवामान आणि मातीच्या परिस्थितींची काळजी घेणे आवश्यक आहे.
– उच्च घनतेची लागवड बीटी कापूससाठी विशेषतः तेलंगणा आणि महाराष्ट्रात यशस्वी ठरली आहे, परंतु अधिक बियाणे आणि श्रमाची आवश्यकता असते.
– बीटी सोयाबीनसाठी, बीटी बियाणे पेरण्याची प्रगत पद्धत सामान्य सोयाबीन पेरणी तंत्रांवर आधारित असते, परंतु कीड व्यवस्थापनासाठी विशेष काळजी आवश्यक आहे.

मुख्य संदर्भ

– [Cotton Sowing picks up pace in north Maharashtra districts after recent rain Nashik News]
– [Growing Conditions And Nutrient Requirements Of Bt Cotton Kisanvedika BigHaat]