छत्तीसगडच्या कोंडागाव जिल्ह्यातील डॉ. राजाराम त्रिपाठी हे एक प्रेरणादायी शेतकरी आहेत, ज्यांनी शेतीच्या माध्यमातून आर्थिक समृद्धी मिळवली आहे. कोंडागाव जिल्हा, दिल्लीपासून १५०० किमी अंतरावर, आपल्या कारागिरी आणि नैसर्गिक सौंदर्यासाठी प्रसिद्ध आहे. डॉ. त्रिपाठी यांनी नाविन्यपूर्ण शेती पद्धतींद्वारे सत्तर कोटींची उलाढाल करणारा शेतकरी म्हणून नाव कमावले आहे. त्यांच्या ७०० एकर जमिनीवर काळी मिरी, पांढरी मुसळी, हळद आणि अश्वगंधासारखी पिके घेतली जातात, ज्यामुळे त्यांची वार्षिक उलाढाल ७० कोटी रुपये आहे. त्यांच्या नेतृत्वाखालील “माँ दंतेश्वरी हर्बल ग्रुप” ६००-७०० कोटींची उलाढाल करतो, जे स्थानिक शेतकऱ्यांसाठी प्रेरणास्थान आहे. बँकेची नोकरी सोडून शेतीचा मार्ग निवडल्याने त्यांचा प्रवास आणखी प्रेरणादायी ठरतो. सत्तर कोटींची उलाढाल करणारा शेतकरी म्हणून त्यांच्या यशाने कोंडागावच्या शेतकऱ्यांमध्ये आशेचा किरण निर्माण केला आहे.
शैक्षणिक आणि व्यावसायिक पार्श्वभूमी
डॉ. त्रिपाठी यांचा शेतीशी संबंध लहानपणापासून आहे. त्यांचे वडील शेती करायचे आणि त्यांच्याकडे ३० एकर जमीन होती. दोन पीएचडी धारक असलेल्या डॉ. त्रिपाठी यांनी शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर स्टेट बँक ऑफ इंडियाच्या ग्रामीण शाखेत नोकरी सुरू केली. मात्र, त्यांचे मन शेतीतच रमायचे. १९९५ मध्ये त्यांनी बँकेची नोकरी सोडली, ज्यावेळी बँकेचे अध्यक्ष त्यांना थांबवण्याचा प्रयत्न करत होते. सत्तर कोटींची उलाढाल करणारा शेतकरी म्हणून त्यांनी सहा वेळा देशातील सर्वोत्तम शेतकरी पुरस्कार मिळवला. त्यांच्या पत्नीनेही त्यांच्या निर्णयाला पाठिंबा दिला, ज्यामुळे त्यांनी पूर्णवेळ शेतीचा मार्ग स्वीकारला. सत्तर कोटींची उलाढाल करणारा शेतकरी म्हणून त्यांचे शैक्षणिक आणि व्यावसायिक यश त्यांच्या मेहनतीचे प्रतीक आहे.
नाविन्यपूर्ण शेती पद्धती
डॉ. त्रिपाठी यांची शेती पारंपारिक पद्धतींपेक्षा पूर्णपणे वेगळी आहे. ते आपल्या ७०० एकर जमिनीच्या १० टक्के भागावर ऑस्ट्रेलियन बाभूळासारखी झाडे लावतात, ज्यामुळे पिकांना सावली मिळते आणि जमीन सुपीक राहते. सत्तर कोटींची उलाढाल करणारा शेतकरी म्हणून त्यांनी या झाडांची पाने जमिनीवर पडून ओलावा निर्माण करतात आणि कुजून ६ टन स्वाभाविक खत तयार करतात याची खात्री केली. या झाडांचा प्रति एकर खर्च २ लाख रुपये आहे, पण १० वर्षांनंतर त्यांचे लाकूड २-२.५ कोटींना विकले जाते. काळी मिरीच्या वेली झाडांवर लटकवल्या जातात, तर मध्यभागी हळद, पांढरी मुसळी आणि अश्वगंधा लावले जाते, ज्यामुळे जमिनीचा पूर्ण उपयोग होतो. सत्तर कोटींची उलाढाल करणारा शेतकरी म्हणून त्यांनी जमिनीचा कार्यक्षम वापर साधला.
मुख्य पिके आणि बाजारमूल्य
काळी मिरी आणि पांढरी मुसळी ही डॉ. त्रिपाठी यांची मुख्य पिके आहेत. काळी मिरी, ज्याला “काळे सोने” म्हणतात, ती तिसऱ्या वर्षापासून उत्पन्न देते आणि प्रति एकर ४-५ लाख रुपये मिळतात. पांढरी मुसळी, ज्याला “पांढरे सोने” म्हणतात, ती आयुर्वेदिक औषधी वनस्पती आहे आणि तिची किंमत २००० रुपयांपेक्षा जास्त आहे. सत्तर कोटींची उलाढाल करणारा शेतकरी म्हणून त्यांनी काळी मिरीची गुणवत्ता सुधारण्यासाठी निवड प्रक्रिया विकसित केली, ज्यामुळे उत्पादन चार पटीने वाढले. पूर्वी केरळमधील मलबार प्रदेश काळी मिरीसाठी प्रसिद्ध होता, पण त्यांनी छत्तीसगडच्या जंगलात ती यशस्वीपणे वाढवली. सत्तर कोटींची उलाढाल करणारा शेतकरी म्हणून त्यांनी बाजारात आपली पिके उच्च दर्जासह सादर केली.
तंत्रज्ञानाचा वापर
डॉ. त्रिपाठी यांनी शेतीत तंत्रज्ञानाचा प्रभावी वापर केला आहे. त्यांनी हेलिकॉप्टर खरेदी केले, जे हजारो एकर जमिनीवर एकाच वेळी औषध फवारण्यासाठी वापरले जाते. भारतात ही नवीन संकल्पना असली तरी, अमेरिका आणि युरोपमध्ये शेतीसाठी हेलिकॉप्टरचा वापर सामान्य आहे. सत्तर कोटींची उलाढाल करणारा शेतकरी म्हणून त्यांनी तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून पीक उत्पादन वाढवले. ते सरकारला शेतीसाठी तंत्रज्ञानाला प्रोत्साहन देणारे धोरण बनवण्याची विनंती करतात, ज्यामुळे शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढेल. सत्तर कोटींची उलाढाल करणारा शेतकरी म्हणून त्यांनी शेतीला आधुनिक स्वरूप दिले आहे.
सामुदायिक नेतृत्व आणि समूहाची ताकद
डॉ. त्रिपाठी २५-३० गावांमधील २०-२५,००० शेतकऱ्यांचे नेतृत्व करतात. त्यांचा “माँ दंतेश्वरी हर्बल ग्रुप” संयुक्तपणे पीक बाजारात विक्री करतो, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना चांगले दर मिळतात. सत्तर कोटींची उलाढाल करणारा शेतकरी म्हणून त्यांनी स्थानिक शेतकऱ्यांना नाविन्यपूर्ण शेती पद्धतींचा अवलंब करण्यास प्रेरित केले. या समूहाची वार्षिक उलाढाल ६००-७०० कोटी रुपये आहे, जे त्यांच्या नेतृत्वाची ताकद दर्शवते. त्यांची मुलगी अपूर्वा त्रिपाठी हा समूह चालवते, ज्यामुळे त्यांचा वारसा पुढे चालू आहे. सत्तर कोटींची उलाढाल करणारा शेतकरी म्हणून त्यांनी सामुदायिक शेतीला नवे परिमाण दिले.
आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील मान्यता
डॉ. त्रिपाठी यांची शेती केवळ भारतापुरती मर्यादित नाही. ते आपली पीके अमेरिका, जपान आणि अरब देशांना पुरवतात. सत्तर कोटींची उलाढाल करणारा शेतकरी म्हणून त्यांनी शेतीवर व्याख्याने देण्यासाठी ४० हून अधिक देशांना भेटी दिल्या, ज्यात जर्मनी, हॉलंड, इराण, दुबई, कतार, इथिओपिया आणि ब्राझील यांचा समावेश आहे. त्यांना सहा वेळा सर्वोत्तम शेतकरी पुरस्कार मिळाला आहे, जे त्यांच्या कामाच्या गुणवत्तेचे द्योतक आहे. सत्तर कोटींची उलाढाल करणारा शेतकरी म्हणून त्यांच्या यशाने कोंडागावच्या शेतीला जागतिक स्तरावर ओळख मिळवून दिली आहे.
आव्हाने आणि त्यावर मात
डॉ. त्रिपाठी यांना अनेक आव्हानांचा सामना करावा लागला. २००३ मध्ये, त्यांनी पांढऱ्या मुसळीच्या लागवडीसाठी १.५६ कोटींचे कर्ज घेतले, पण बाजारात किंमत १२०० रुपयांवरून ४०० रुपयांपर्यंत खाली गेली. सत्तर कोटींची उलाढाल करणारा शेतकरी म्हणून त्यांनी चालाकीने स्टॉक १३७० रुपयांना विकला आणि परिस्थिती हाताळली. या अनुभवाने इतर शेतकऱ्यांना संकटात संधी शोधण्याची शिकवण दिली. सत्तर कोटींची उलाढाल करणारा शेतकरी म्हणून त्यांनी संकटांवर मात करून आपले यश टिकवले.
भविष्यासाठी दृष्टी
डॉ. त्रिपाठी यांची शेतीत क्रांती घडवण्याची दृष्टी आहे. भारत सध्या ४५ लाख कोटींचे लाकूड आयात करतो, जे ऑस्ट्रेलियन बाभूळ लावून स्थानिक पातळीवर उत्पादित केले जाऊ शकते. सत्तर कोटींची उलाढाल करणारा शेतकरी म्हणून ते शेतकऱ्यांना तंत्रज्ञानाचा वापर करण्यास प्रोत्साहित करतात, ज्यामुळे शेती अधिक फायदेशीर होईल. सत्तर कोटींची उलाढाल करणारा शेतकरी म्हणून त्यांच्या मते, सरकारने शेतीसाठी तंत्रज्ञानाला प्रोत्साहन देणारी धोरणे बनवावीत, ज्यामुळे शेतकऱ्यांचे जीवनमान सुधारेल आणि देशाचा आर्थिक विकास होईल.
यशाची तुलनात्मक तपासणी
डॉ. त्रिपाठी यांचे यश त्यांच्या ७०० एकर जमिनीवर अवलंबलेल्या विविध पिकांमुळे आहे. त्यांची वैयक्तिक उलाढाल ७० कोटी रुपये आहे, तर त्यांच्या समूहाची उलाढाल ६००-७०० कोटी आहे. सत्तर कोटींची उलाढाल करणारा शेतकरी म्हणून त्यांनी काळी मिरी, पांढरी मुसळी आणि हळद ही मुख्य पिके घेतली. हेलिकॉप्टर आणि ऑस्ट्रेलियन बाभूळ यासारख्या तंत्रज्ञानाचा वापर त्यांनी केला आहे. सत्तर कोटींची उलाढाल करणारा शेतकरी म्हणून त्यांनी आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत अमेरिका, जपान आणि अरब देशांमध्ये आपली पीके पोहोचवली आणि सहा वेळा सर्वोत्तम शेतकरी पुरस्कार मिळवला.