जैविक खते म्हणजे काय आणि तयार करण्याच्या विवीध पद्धतींची माहिती

शेतकरी मित्रांनो नमस्कार,
जैविक खते ही निसर्गाची देणगी आहे, जी शेतकऱ्यांना पिकांचे उत्पादन वाढविण्यासाठी आणि जमिनीचे आरोग्य टिकविण्यासाठी अत्यंत उपयुक्त ठरतात. रासायनिक खतांमुळे होणाऱ्या पर्यावरणीय हानीला पर्याय म्हणून जैविक खते हा एक सुरक्षित व पर्यावरणपूरक पर्याय आहे. ही खते सूक्ष्मजीवांद्वारे तयार केली जातात, जी मातीतील पोषकद्रव्ये पिकांसाठी उपलब्ध करतात. या लेखात जैविक खतांचे प्रकार, फायदे, वापर पद्धती, आणि सावधानता याविषयी सविस्तर माहिती देण्याचा कामाची बातमी टीमचा प्रयत्न आहे.

१. जैविक खते म्हणजे काय?

जैविक खते ही सूक्ष्मजीवांची (बॅक्टेरिया, बुरशी, शेवाळ) संवर्धित संस्कृती असतात, जी मातीतील नत्र, स्फुरद, पालाश इत्यादी पोषकद्रव्ये पिकांसाठी सहज शोषणीय करतात. उदाहरणार्थ, रायझोबियम जैविक खते डाळीच्या पिकांमध्ये नत्र स्थिर करतात, तर फॉस्फोबॅक्टेरिया स्फुरद विरघळवतात.

२. जैविक खतांचे प्रमुख प्रकार

१. नत्र स्थिरीकरण करणारी खते:

• रायझोबियम: डाळी, भुईमूग, सोयाबीनसाठी (उत्पादन 10-35% वाढ).
• अझोटोबॅक्टर: गहू, ज्वारी, बाजरीसाठी (10-15% उत्पादनवाढ).
• अझोस्पिरिलम: ऊस, मक्यासाठी (10-20% वाढ).

२. स्फुरद विरघळविणारी खते (पीएसबी):

• सुपर फॉस्फेटसारख्या रासायनिक खतांच्या कार्यक्षमतेत 30% पर्यंत सुधारणा.

३. पालाश विरघळविणारी खते (केएसबी):

• मराठवाडा-विदर्भातील जमिनींमध्ये पालाश उपलब्ध करते.

४. सेंद्रिय पदार्थ विघटन करणारी खते:

• कंपोस्ट खत तयार करण्यास मदत.

३. जैविक खतांचे फायदे

• उत्पादनवाढ: 10-25% पर्यंत पिकांची वाढ .
• खर्चात बचत: रासायनिक खतांवरील अवलंबित्व कमी.
• माती सुधारणा: जलधारण क्षमता, सच्छिद्रता वाढवते .
• रोगप्रतिकारशक्ती: संप्रेरके व विटामिन्सद्वारे पिके निरोगी राहतात.
• पर्यावरणस्नेही: हरितगृह वायूंचे उत्सर्जन कमी.

४. वापर पद्धती: सोप्या पायऱ्या

१. बीजप्रक्रिया:

• 250 ग्रॅम जैविक खते 10 किलो बियांसाठी तांदूळ/गुळाच्या द्रावणात मिसळून सावलीत वाळवा.
• उदा., रायझोबियम डाळीच्या बियाण्यांसाठी.

२. मातीत मिसळणे:

• 4 किलो जैविक खते 200 किलो कंपोस्टमध्ये मिसळून पेरणीपूर्वी वापरा.

३. रोपे बुडविणे:

• अझोस्पिरिलमसाठी रोपांची मुळे 10-30 मिनिटे द्रावणात बुडवा.

५. सावधानता आणि शिफारसी

• साठवणूक: 25-40°C कोरड्या जागी, सूर्यप्रकाश टाळा.
• मिश्रण टाळा: रासायनिक खतांसोबत थेट वापरू नका.
• पिकनिहाय निवड: उदा., रायझोबियम फक्त शेंगांसाठी.
• माती परीक्षण: खत वापरापूर्वी मातीची पोषकतपासणी करा.

जैविक खते तयार करण्याच्या पद्धती

१. कंपोस्ट खत तयार करण्याची पद्धत

कंपोस्ट म्हणजे काय?

कंपोस्ट म्हणजे सेंद्रिय पदार्थांचे जैविक विघटन होऊन तयार झालेले एक नैसर्गिक खत आहे. पाला-पाचोळा, भाज्यांचे टरफल, गवत, शेण आणि घरातील ओला कचरा यांचा उपयोग करून कंपोस्ट तयार करता येते.

हायड्रोपोनिक्स शेतीचे फायदे आणि महराष्ट्रातील यशस्वी शेतकरी

कंपोस्ट खत तयार करण्याची प्रक्रिया:

1. सेंद्रिय पदार्थ गोळा करणे: वाळलेले पाने, गवत, भाजीपाला टाकावू पदार्थ, किचन वेस्ट यांचा समावेश करा.
2. स्लरी तयार करणे: शेण आणि पाणी मिक्स करून मिश्रण तयार करा.
3. थर लावणे:
   • तळाशी लाकडांचे तुकडे किंवा गवताचा थर द्या.
   • त्यावर सेंद्रिय पदार्थांचा एक थर लावा.
   • नंतर शेणस्लरी किंवा गाळलेले शेण टाका.
   • अशा प्रकारे हे थर ३-४ वेळा लावा.
4. ओलावा राखणे: मिश्रण कोरडे होऊ नये, यासाठी दर ८-१० दिवसांनी पाणी शिंपडा.
5. परिणाम: ४५-६० दिवसांत उत्तम कंपोस्ट खत तयार होते.

२. गांडूळखत (Vermicompost) तयार करण्याची पद्धत

गांडूळखत म्हणजे काय?

गांडूळखत म्हणजे गांडुळांच्या साहाय्याने सेंद्रिय पदार्थांचे विघटन करून तयार होणारे अत्यंत उपयुक्त जैविक खत आहे.

गांडूळखत तयार करण्याची प्रक्रिया:

1. जमिनीवर ३x६ फूट आकाराचा खड्डा तयार करा किंवा टाकी वापरा.
2. खड्ड्यात शेण, पालापाचोळा, गवत आणि ओला कचरा टाका.
3. गांडुळे (Eisenia foetida जातीची) सोडा आणि खत तयार होण्यासाठी ४५ दिवस प्रतीक्षा करा.
4. मिश्रण सतत ओलसर ठेवा, पण जास्त पाणी टाकू नका.
5. ४५-५० दिवसांनंतर गाळणीने गांडूळखत वेगळे करा आणि पिकांसाठी वापरा.

३. जीवामृत खत तयार करण्याची पद्धत

जीवामृत म्हणजे काय?

जीवामृत हे मातीसाठी पोषक तत्त्वांचे आणि सूक्ष्मजीवांचे नैसर्गिक टॉनिक आहे, जे झाडांची वाढ वेगवान करते.

जीवामृत तयार करण्याची प्रक्रिया:

1. साहित्य:
   • १० लिटर पाणी
   • १ किलो गाईचे शेण
   • १ लिटर गोमूत्र
   • ५० ग्रॅम बेसन किंवा हरभरा पीठ
   • ५० ग्रॅम गूळ किंवा साखर
2. बनवण्याची पद्धत:
   • सर्व साहित्य एका मडक्यात किंवा प्लास्टिकच्या ड्रममध्ये मिसळा.
   • हे मिश्रण ४८ तास झाकून ठेवा आणि दररोज हलवा.
   • नंतर झाडांना झारांद्वारे किंवा ठिबक पद्धतीने द्या.

४. पाचगव्य खत तयार करण्याची पद्धत

पाचगव्य खत म्हणजे काय?

पाचगव्य म्हणजे गायीचे दूध, दही, तूप, शेण आणि गोमूत्र यांच्या मिश्रणातून तयार केलेले खत. हे खत पिकांसाठी नैसर्गिक वाढ促क म्हणून काम करते.

तयार करण्याची प्रक्रिया:

1. १ लिटर दूध + १ लिटर दही + १ लिटर गोमूत्र + १ किलो शेण + ५० ग्रॅम तूप एकत्र मिसळा.
2. हे मिश्रण ७ दिवस झाकून ठेवा आणि दररोज हलवा.
3. झाडांना फवारणी किंवा ठिबक सिंचनाद्वारे द्या.

५. संजीवक खत (Microbial Fertilizer) तयार करण्याची पद्धत

संजीवक खत म्हणजे काय?

संजीवक खत हे मातीतील सूक्ष्मजीवांचे प्रमाण वाढवणारे खत आहे, जे नत्र (Nitrogen), स्फुरद (Phosphorus) आणि पालाश (Potash) यांसारखे आवश्यक तत्त्व उपलब्ध करून देते.

संजीवक खत तयार करण्याची प्रक्रिया:

1. १० लिटर पाण्यात १ किलो गुळ आणि १ किलो हरभरा पीठ मिसळा.
2. त्यात “अॅझोटोबॅक्टर” किंवा “फॉस्फेट सॉल्युबिलायझिंग बॅक्टेरिया” मिसळा.
3. हे मिश्रण ५-७ दिवस झाकून ठेवा आणि नंतर पिकांना फवारणीद्वारे द्या.

१. जैविक खतांचे शेतीतील महत्त्व

१) मातीची सुपीकता टिकवते

रासायनिक खतांच्या अतिवापरामुळे मातीतील सेंद्रिय घटक कमी होतात, त्यामुळे सुपीकता घटते. जैविक खते मातीला आवश्यक पोषकतत्त्वे पुरवून तिची सुपीकता टिकवतात.

२) मातीतील सूक्ष्मजीवसंख्या वाढवते

जैविक खतांमध्ये नैसर्गिकरित्या सूक्ष्मजीव असतात, जे मातीच्या आरोग्यासाठी उपयुक्त असतात. हे सूक्ष्मजीव मातीतील पोषणतत्त्वांचे विघटन करून पिकांसाठी सहज उपलब्ध करून देतात.

३) पिकांच्या उत्पादनात वाढ होते

जैविक खते मुळांना पोषकतत्त्वे उपलब्ध करून देतात, ज्यामुळे झाडांची वाढ चांगली होते आणि उत्पादनात वाढ होते.

४) पिकांचे आरोग्य सुधारते

रासायनिक खतांमुळे अनेकदा पिकांमध्ये रोगप्रतिकारक शक्ती कमी होते. जैविक खतांमधील नैसर्गिक घटक झाडांची रोगप्रतिकारशक्ती वाढवतात, त्यामुळे पिके अधिक निरोगी राहतात.

५) पर्यावरणपूरक शेतीला चालना देते

रासायनिक खतांच्या अतिवापरामुळे जलप्रदूषण आणि मृदा-प्रदूषण वाढते. जैविक खतांचा वापर केल्यास पर्यावरणपूरक शेतीला प्रोत्साहन मिळते आणि नैसर्गिक संसाधने जपली जातात.

६) जमिनीचा पोत सुधारतो

जैविक खतांमुळे जमिनीतील ओलावा टिकून राहतो, मातीचा पोत सुधारतो आणि पाणी साठवण्याची क्षमता वाढते. यामुळे दुष्काळी भागातही शेती करणे सोपे होते.

७) उत्पादन खर्च कमी होतो

शेतकऱ्यांना रासायनिक खते विकत घेण्यासाठी मोठा खर्च करावा लागतो, तर जैविक खते घरच्या घरी तयार करता येतात. त्यामुळे शेतीचा खर्च कमी होतो आणि नफा वाढतो.

८) दीर्घकालीन फायदे मिळतात

रासायनिक खतांमुळे जमिनीची गुणवत्ता हळूहळू कमी होते, पण जैविक खतांचा सातत्याने वापर केल्यास जमिनीची सुपीकता दीर्घकाळ टिकते.

२. जैविक खतांचे प्रकार आणि त्यांचे फायदे

जैविक खतांचा नियमित वापर केल्याने मातीची सुपीकता वाढते, पिकांचे उत्पादन आणि गुणवत्ता सुधारते, तसेच पर्यावरणाचे संरक्षण होते. जैविक खते म्हणजे शेतकऱ्यांसाठी कमी खर्चात जास्त फायदा मिळवण्याचा सर्वोत्तम पर्याय आहे. त्यामुळे शेतकऱ्यांनी रासायनिक खतांवर अवलंबून न राहता अधिकाधिक जैविक खतांचा वापर करून नैसर्गिक आणि शाश्वत शेतीचा अवलंब करावा.

“जैविक खते वापरूया, मातीचे आरोग्य सुधारूया!”

६. शासकीय प्रोत्साहन आणि भविष्य

भारत सरकारच्या “पीएम प्रणाम” योजनेअंतर्गत जैविक खतांसाठी अनुदान दिले जाते. किण्वित सेंद्रिय खते (एफओएम) सारख्या नवीन तंत्रज्ञानामुळे जमिनीची सुपीकता 8-10% ने वाढू शकते.

विना मशागतीची शेती करण्याचे असंख्य फायदे जाणून घ्या

शेतकरी मित्रांनो आपण या लेखाच्या माध्यमातून जैविक खते याबद्दल सविस्तर माहिती जाणुन घेतली. जैविक खते ही शाश्वत शेतीची पायाभूत गरज आहे. त्यांचा योग्य वापर केल्यास शेतकऱ्यांना उत्पादनवाढ, खर्चबचत आणि निरोगी माती मिळू शकते. रासायनिक खतांच्या जोडीने जैविक खते वापरल्यास, दीर्घकाळापर्यंत शेतजमीन सुपीक राहील. म्हणून, प्रत्येक शेतकऱ्याने जैविक खतांचा अवलंब करून “सुजलाम् सुफलाम्” शेतीचे स्वप्न साकार करावे!

संदर्भ: वरील माहिती कृषी संशोधन संस्था, विद्यापीठे, आणि प्रसिद्ध लेखांवर आधारित आहे.