पुरंदर तालुका हा महाराष्ट्रातील फळ उत्पादनासाठी ओळखला जाणारा एक महत्त्वाचा प्रदेश आहे. येथील सीताफळ हे देशभरात त्याच्या उत्कृष्ट गुणवत्तेसाठी प्रसिद्ध आहे. गेल्या काही वर्षांत येथील शेतकऱ्यांनी सीताफळाच्या लागवडीत मोठे प्रगती केली आहे. मात्र, सध्या या उत्पादकांसमोर एक मोठे आव्हान उभे आहे. अलीकडच्या काळात सीताफळाचे दर घटले आहेत, ज्यामुळे शेतकऱ्यांच्या मनात काळजी निर्माण झाली आहे. पावसाळी हंगामात सुरू झालेला बहार हा सीताफळ उत्पादनासाठी अनुकूल असतो, पण यावर्षी परिस्थिती वेगळी दिसत आहे. प्रत्येक वर्षी या काळात उत्पादनाचा आणि भावाचा समावेश असलेला आलेख वरच्या दिशेने जात असतो, पण यावर्षी सीताफळाचे दर घटले आहेत, ही एक अत्यंत चिंतेची बाब आहे.
बाजारभावातील भरघोस घसरण
मागील पंधरा दिवसांपूर्वी पुरंदर तालुक्यातील ढुमेवाडी येथील फळ बाजारात उत्तम प्रतीच्या सीताफळाला प्रतिकॅरेट ४३०० रुपये एवढा उच्च भाव मिळत होता. हा भाव पाहून सर्व सीताफळ उत्पादक आनंदित झाले होते आणि यावर्षी चांगला मोबदला मिळेल अशी अपेक्षा होती. मात्र, हा आनंद फक्त काही दिवसच टिकू शकला. मागील तीन-चार दिवसांपासून बाजारभावात एकदमच भरघोस घसरण झाली आहे. उत्तम प्रतीच्या सीताफळाचा भाव प्रतिकॅरेट १००० ते २१०० रुपयांवर येऊन पोहोचला आहे. याचा अर्थ असा की, अगदी अल्पावधीतच सीताफळाचे दर घटले आहेत आणि ते निम्म्याहून अधिक प्रमाणात. अशाप्रकारे बाजारात झपाट्याने सीताफळाचे दर घटले आहेत, यामुळे शेतकऱ्यांच्या चेहऱ्यावरील हास्य हरवले गेले आहे.
भाव घटण्याची प्रमुख कारणे
बाजारभावात अचानक आलेल्या या घसरणीमागे अनेक कारणे आहेत. सीताफळ उत्पादक तुकाराम भापकर यांनी नमूद केल्याप्रमाणे, मागील आठवड्यापासून बाजारात सीताफळाची आवक वाढली आहे. शिवाय, परराज्यांमधून येणारी मागणी देखील घटली आहे. पारंपरिकपणे, पुरंदरमधील सीताफळाची मागणी महाराष्ट्राबाहेरही मोठ्या प्रमाणात असते. पण यावर्षी ही मागणी कमी झाल्याने बाजारात पुरवठा जास्त झाला आहे आणि मागणी कमी झाली आहे. या आर्थिक तत्त्वामुळेच सीताफळाचे दर घटले आहेत. केवळ परराज्यांमधीलच नव्हे, तर स्थानिक स्तरावरही मागणीत कमी झाल्याने सीताफळाचे दर घटले आहेत, असे शेतकरी सांगत आहेत.
हवामानाचा उत्पादनावरील परिणाम
पावसाळ्यातील खंड,अचानक पडलेला पाऊस आणि बदलत्या वातावरणाचा सीताफळाच्या उत्पादनावर मोठा परिणाम झाला आहे. फळांची गुणवत्ता ढासळल्यामुळे बाजारात अपेक्षित भाव मिळू शकत नाहीत. सीताफळ हे एक असे फळ आहे, ज्याला विशिष्ट प्रमाणात पाऊस आणि तापमानाची आवश्यकता असते. यावर्षी हवामानात झालेल्या अनियमिततेमुळे सीताफळाच्या पिकावर विपरीत परिणाम झाला आहे. गुणवत्तेतील या घटामुळे प्रत्यक्ष बाजारपेठेत सीताफळाचे दर घटले आहेत. केवळ प्रमाणातच नव्हे, तर गुणवत्तेतही घट झाल्याने सीताफळाचे दर घटले आहेत, हे शेतकऱ्यांसाठी दुहेरी धक्का ठरला आहे.
शेतकऱ्यांवर होणारा आर्थिक प्रभाव
यासर्व परिस्थितीमुळे सीताफळ उत्पादक शेतकऱ्यांवर आर्थिक संकट कोसळले आहे. मागील पंधरा दिवसांपूर्वी जो भाव मिळत होता, त्याच्या निम्म्या भावाने आता सीताफळ विकावे लागत आहे. लागवडीचा खर्च आणि मेहनत याची भरपाई होणे अशावेळी अशक्यप्राय होते. अनेक शेतकरी कर्जबाजारी झाले आहेत आणि भविष्यात सीताफळाची लागवड करण्याविषयीही त्यांची मनश्चिती ढासळली आहे. जेव्हा एखाद्या मुख्य पिकाचा भाव अशाप्रकारे कोसळतो, तेव्हा संपूर्ण शेतकरी कुटुंबावर त्याचा प्रतिकूल परिणाम होतो. शेतकऱ्यांच्या रोजगारावर आणि उत्पन्नावर याचा मोठा परिणाम दिसून येतो.
बाजारातील आवक आणि मागणीचे तंटे
बाजारपेठेचे अर्थशास्त्र हे मूलत: आवक आणि मागणीवर अवलंबून असते. सध्या पुरंदरमधील सीताफळ बाजारात आवक वाढली आहे, पण मागणी त्यामानाने कमी आहे. परराज्यांमधून मागणी कमी झाल्याने स्थानिक बाजारात जादा पुरवठा झाला आहे. त्यामुळे भावात घसरण येणे स्वाभाविक आहे. शिवाय, रस्ते वाहतूक खराब झाल्याने फळे दूरच्या बाजारपेठेत पाठवणे अशक्य झाले आहे. अलीकडे ओतूर येथे झालेल्या अपघातामुळे वाहतूक मार्ग अडखळला आहे, ज्यामुळे फळे वेळेवर बाजारात न पोहोचण्याची समस्या उद्भवली आहे. या सर्व बाबी एकत्रितपणे भावावर दबाव टाकत आहेत.
शेतकऱ्यांसाठी शक्य उपाययोजना
अशा संकटाच्या घडीत शेतकऱ्यांसाठी काही उपाययोजना करणे गरजेचे आहे. सीताफळाचे संवर्धन करून ते जाम, जेली किंवा इतर उत्पादने तयार करण्याचे प्रयत्न केले तर नुकसानीचे प्रमाण कमी होऊ शकते. शिवाय, सरकारकडून मदत मिळणे आवश्यक आहे. भाव स्थिरीकरण निधीची तरतूद, फळे संरक्षित करण्यासाठी कोल्ड स्टोरेज सुविधा आणि अधिक चांगले वाहतूक मार्ग यासारख्या गोष्टी उपलब्ध करून दिल्या तर शेतकऱ्यांना मदत होऊ शकते. शेतकऱ्यांनी सहकारी संस्थांच्या माध्यमातून एकत्र येऊन बाजारात आपली फळे विकण्याचा प्रयत्न केला तर भावाचे समर्थन होऊ शकते. याशिवाय, ऑनलाइन मार्केटिंगचा वापर करून थेट ग्राहकांपर्यंत पोहोचणेही एक पर्याय आहे.
भविष्यातील संधी आणि आव्हाने
सध्या सीताफळ उत्पादकांसमोर आर्थिक संकट आहे, पण भविष्यात यातून मार्ग काढणे शक्य आहे. हवामान बदलाच्या समस्येसाठी शास्त्रशुद्ध पद्धतीने सीताफळाची लागवड करणे आवश्यक आहे. शिवाय, जैविक पद्धतीने सीताफळाचे उत्पादन करून त्याला एक वेगळे ब्रँड म्हणून बाजारात आणले तर चांगले दर मिळवता येऊ शकतात. परराज्यांमधील मागणी वाढवण्यासाठी सरकारी स्तरावर जाहिरात आणि जागरूकता मोहीम राबवणे आवश्यक आहे. शेतकऱ्यांनी इतर फळांच्या पिकांकडे सुद्धा लक्ष द्यावे, ज्यामुळे एकाच पिकावर अवलंबून राहावे लागणार नाही. अशा बहुआयामी प्रयत्नांद्वारेच भविष्यात अशा प्रकारच्या आर्थिक संकटांना तोंड देता येऊ शकले.
निष्कर्ष
पुरंदर तालुक्यातील सीताफळ उत्पादकांसाठी सध्या एक कठीण काळ आहे. बाजारभावात झालेली भरघोस घसरण आणि हवामान बदलामुळे झालेल्या नुकसानामुळे शेतकऱ्यांची आर्थिक परिस्थिती बिकट झाली आहे. अशावेळी, शासन आणि समाज यांनी एकत्र येऊन या शेतकऱ्यांना मदत करण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे. स्थानिक सीताफळाला चांगला बाजार भाव मिळावा यासाठी सर्वांनी एकत्रित प्रयत्न केले पाहिजेत. फळे खराब होण्यापूर्वी ती संवर्धित करण्यासाठी यंत्रणा उभारली पाहिजेत. शेतकऱ्यांना पर्यायी उत्पन्नमार्ग उपलब्ध करून दिले पाहिजेत. केवळ अशाच बहुमुखी प्रयत्नांद्वारे पुरंदरच्या सीताफळ उत्पादनाचे भविष्य उज्ज्वल करता येऊ शकले.