महाराष्ट्र राज्यात ऊस लागवडीचे प्रामुख्याने तीन हंगाम असतात: आडसाली, पूर्व हंगामी आणि सुरू किंवा आडसाली. प्रत्येक हंगामातील पिकावर विविध प्रकारच्या किडी आणि रोगांचा प्रादुर्भाव होतो. यापैकी खोडकिड ही एक गंभीर समस्या आहे जी उसाच्या उत्पादनावर मोठ्या प्रमाणात परिणाम करते. म्हणूनच, योग्य पद्धतीने ऊस पिकातील खोडकिडीचा बंदोबस्त करणे अत्यंत गरजेचे आहे. या लेखात आपण या किडीची ओळख, नुकसानीचे स्वरूप आणि व्यवस्थापनाच्या पद्धतींचा तपशीलवार विचार करू.
खोडकिडीची ओळख आणि वैशिष्ट्ये
खोडकिडीची अळी पूर्ण वाढ झाल्यावर दंडगोलाकार आकाराची, अंदाजे २० ते २५ मिलिमीटर लांब आणि हलक्या राखाडी पांढऱ्या रंगाची असते. या अळीचे डोके गडद तपकिरी किंवा काळसर रंगाचे असते, ज्यामुळे ती सहज ओळखता येते. ही अळी मुख्यतः उसाच्या खोडामध्ये शिरून आतील भाग पोखरून टाकते आणि मोठ्या प्रमाणात नुकसान करते. अशा प्रकारे, ऊस पिकातील खोडकिडीचा बंदोबस्त करताना प्रथम या किडीची अचूक ओळख करून घेणे खूप महत्त्वाचे आहे.
नुकसानीचे स्वरूप आणि लक्षणे
अंड्यातून बाहेर पडलेली अळी सुरुवातीला उसाची पाने खाते. त्यानंतर ती खोडामध्ये शिरून खालच्या दिशेने खोड पोखरू लागते. काही वेळा ती जमिनीच्या पृष्ठभागाजवळ छिद्र पाडून खोडामध्ये शिरते. यामुळे उगवणारा पोंगा १२ ते १८ दिवसातच सुकून जातो. या समस्येस पोंगामर किंवा गाभेमर असेही म्हणतात. हे नुकसान थेट पिकाच्या उत्पादनावर परिणाम करते. म्हणूनच, वेळीच ऊस पिकातील खोडकिडीचा बंदोबस्त करणे गरजेचे आहे.
आर्थिक नुकसानाची पातळी
खोडकिडीमुळे ऊस पिकावर सरासरी १० ते १५% इतके नुकसान होते. ही टक्केवारी उसाच्या एकूण उत्पादनावर मोठा परिणाम करू शकते. जर किडीचा प्रादुर्भाव जास्त असेल, तर नुकसानाचे प्रमाण आणखी वाढू शकते. अशा परिस्थितीत, योग्य पद्धतीने ऊस पिकातील खोडकिडीचा बंदोबस्त न केल्यास शेतकऱ्यांना आर्थिक नुकसान सहन करावे लागू शकते.
एकात्मिक व्यवस्थापन: सांस्कृतिक पद्धती
खोडकिडीच्या प्रादुर्भावाला प्रतिबंध करण्यासाठी अनेक सांस्कृतिक पद्धती अवलंबल्या जाऊ शकतात. हलक्या जमिनीत ऊस लागवड करणे टाळावे. जमिनीची दुपारच्या वेळी खोल नांगरणी करावी, ज्यामुळे किडी आणि त्यांची अंडी उघडी पडून नष्ट होतील. सुरू ऊसाची लागवड शिफारशीत वेळेतच पूर्ण करावी, कारण उशिरा लागवड केल्यास किडीचा प्रादुर्भाव वाढतो. अति प्रादुभावग्रस्त खोडवा पीक घेणे टाळावे. लागवडीसाठी कीडविरहित बेणे आणि प्रतिरोधक वाणांची निवड करावी. सुरू उसाची लागवड २० सेंटिमीटर खोल सरीत केल्याने खोडकिडीचा प्रादुर्भाव कमी होतो. नत्रयुक्त खतांचा अतिवापर टाळावा. उन्हाळ्यामध्ये जमिनीचे तापमान कमी करण्यासाठी आणि आर्द्रता वाढवण्यासाठी दोन सिंचनामधील अंतर कमी ठेवावे. लागवडीनंतर ३ दिवसांनी १० ते १५ सेंटिमीटर जाडीचे पाचटाचे आच्छादन करावे. लागवडीनंतर ४५ दिवसांनी मातीची भर दिल्यास खोडकिडीचा प्रादुर्भाव कमी होतो. या सर्व पद्धती ऊस पिकातील खोडकिडीचा बंदोबस्त करण्यासाठी अत्यंत उपयुक्त ठरतात.
यांत्रिक आणि जैविक नियंत्रण
प्रादुर्भावग्रस्त पोंगे वेचून अळीसहित नष्ट करावेत. जमिनीलगत खालची २ ते ३ पाने काढून अंड्यासह नष्ट करावीत. प्रौढ खोडकिडीचे सर्वेक्षण करण्यासाठी हेक्टरी १० कामगंध सापळे उभारावेत. या सापळ्यांमधील ई.एस.बी. ल्युर हे ३० दिवसांनी बदलावे. जैविक नियंत्रणासाठी परोपजीवी (ट्रायकोग्रामा चिलोनिस) ट्रायकोकार्ड प्रति हेक्टरी ४ प्रमाणे १० दिवसांच्या अंतराने ५ वेळा लावावेत. ही जैविक पद्धत ऊस पिकातील खोडकिडीचा बंदोबस्त करण्यासाठी पर्यावरणास अनुकूल आणि किडीच्या नैसर्गिक शत्रूंचा वापर करते.
सांस्कृतिक पद्धती आणि जैविक नियंत्रणाचे सहकार्य
सांस्कृतिक पद्धतीआणि जैविक नियंत्रण यांच्यातील समन्वय हा ऊस पिकातील खोडकिडीचा बंदोबस्त यशस्वी करण्याची गुरुकिल्ली आहे. उदाहरणार्थ, दुपारच्या वेळी केलेली खोल नांगरणी ही किड्यांची अंडी आणि अळी उघड्या पडून नष्ट होतात, तर त्याच वेळी ट्रायकोग्रामा सारख्या परोपजीवींचा वापर प्रौढ किड्यांवर नियंत्रण ठेवतो. शिफारशीत वेळेत लागवड, प्रतिरोधक वाण निवड आणि योग्य पाण्याचे व्यवस्थापन यासारख्या सांस्कृतिक पद्धती किडीचे प्रमाण आर्थिक नुकसान पातळीच्या खाली ठेवतात. यामुळे जैविक नियंत्रणाच्या पद्धतींना कार्यक्षमतेने काम करण्यासाठी अनुकूल वातावरण मिळते. अशा प्रकारे, एकात्मिक पद्धतीने केलेला ऊस पिकातील खोडकिडीचा बंदोबस्त हा टिकाऊ आणि पर्यावरणास अनुकूल उपाय ठरतो आणि रासायनिक कीटकनाशकांवर अवलंबून राहण्याची गरज कमी करतो.
रासायनिक नियंत्रण आणि शेवटचा पर्याय
जेव्हा किडीची संख्या आर्थिक नुकसान पातळी ओलांडते, तेव्हा रासायनिक फवारणीचे नियोजन करावे. तथापि, रासायनिक कीटकनाशकांचा वापर केवळ शेवटचा पर्याय म्हणूनच केला पाहिजे. कीटकनाशकांचा वापर करताना शिफारशीचे प्रमाण आणि योग्य वेळ याकडे लक्ष द्यावे. अतिरिक्त रासायनिक वापरामुळे जमिनीची सुपीकता कमी होऊ शकते आणि पर्यावरणावर विपरीत परिणाम होऊ शकतो. म्हणूनच, ऊस पिकातील खोडकिडीचा बंदोबस्त करताना एकात्मिक दृष्टिकोन स्वीकारणे आवश्यक आहे.
निष्कर्ष
ऊस पिकातील खोडकिडीचे व्यवस्थापन ही एक जटिल प्रक्रिया आहे, ज्यासाठी सांस्कृतिक, यांत्रिक, जैविक आणि रासायनिक पद्धतींचा एकत्रित वापर आवश्यक आहे. योग्य वेळी योग्य पद्धती अवलंबल्यास किडीचा प्रादुर्भाव नियंत्रित करता येतो आणि उसाचे उत्पादन वाढवता येते. शेतकऱ्यांनी नियमितपणे पिकांची तपासणी करून कोणत्याही प्रकारच्या किडीच्या लक्षणांची लगेच ओळख करून घ्यावी आणि त्वरित उपाययोजना करावी. अशा प्रकारे, ऊस पिकातील खोडकिडीचा बंदोबस्त यशस्वीरीत्या करता येतो.