२०२५ च्या डिसेंबर महिन्यात, भारतातील लाखो मतदारांना एका नव्या आव्हानाचा सामना करावा लागत आहे. निवडणूक आयोगाने (ECI) सुरू केलेल्या विशेष तीव्र संशोधन (Special Intensive Revision – SIR) प्रक्रियेमुळे, अनेक जण २००२ च्या मतदार यादीत आपले नाव शोधत आहेत. ही २००२ ची मतदार यादी आता २३ वर्षे जुनी आहे, तरीही ती का इतकी महत्त्वाची झाली आहे? लोक का या २००२ च्या मतदार यादीत आपले नाव धुंडाळत आहेत? हा लेख या प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे देतो. SIR प्रक्रियेच्या पार्श्वभूमीवर, २००२ ची मतदार यादी मतदारांच्या हक्कांचे संरक्षण करण्यासाठी एक महत्त्वाचा दस्तऐवज ठरली आहे. या प्रक्रियेमुळे मतदारांची संख्या शुद्ध करणे, जुन्या नावांचे हटवणे आणि नवीन मतदार जोडणे हे उद्दिष्ट आहे, पण यातून उद्भवलेल्या गोंधळामुळे लाखो लोक ऑनलाइन आणि ऑफलाइन २००२ च्या मतदार यादीचा शोध घेत आहेत.
मतदार यादी म्हणजे काय आणि SIR प्रक्रिया काय आहे?
भारतात मतदार यादी ही लोकशाहीची आधारशिला आहे. ही यादी प्रत्येक मतदार क्षेत्रात (Assembly Constituency) मतदारांची नावे, पत्ते, वय आणि इतर माहिती नोंदवते. ही यादी दरवर्षी सारांश संशोधन (Summary Revision) द्वारे अपडेट होते, ज्यात थोड्या प्रमाणात बदल केले जातात. मात्र, विशेष तीव्र संशोधन (SIR) ही एक मोठी आणि सखोल प्रक्रिया आहे. ही दर ५-१० वर्षांत एकदा केली जाते, ज्यात प्रत्येक मतदाराची वैधता तपासली जाते.
२०२५ मध्ये ECI ने SIR सुरू केली आहे, जी बिहार, पश्चिम बंगाल, हरियाणा, महाराष्ट्र यांसह १२ राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये राबवली जात आहे. या प्रक्रियेचा उद्देश आहे:
– मतदार यादीत ‘भूतमतदार’ (मृत व्यक्तींची नावे) किंवा हलवलेल्या पत्त्यांची नावे काढणे.
– नवीन मतदार (१८ वर्ष पूर्ण झालेल्या) जोडणे.
– मतदारांची संख्या १००% शुद्ध करणे, जेणेकरून निवडणुका फसवणुकीपासून मुक्त राहतील.
SIR च्या अंतर्गत, मतदारांना गणना फॉर्म (Enumeration Form) भरावा लागतो. हा फॉर्म डिसेंबर २०२५ पर्यंत भरावा लागेल, अन्यथा ड्राफ्ट यादीत नाव येणार नाही. आणि यासाठी २००२ ची मतदार यादी आधारभूत आहे.
२००२ ची मतदार यादी का इतकी महत्त्वाची?
२००२ ही त्या काळातील शेवटची मोठी तीव्र संशोधन प्रक्रिया होती. त्यानंतर २००३-२००४ पर्यंतच्या काही राज्यांत अपडेट्स झाल्या, पण SIR सारखी सखोल तपासणी नव्हती. ECI ने SIR साठी २००२/२००३ ला कट-ऑफ वर्ष ठरवले आहे, कारण:
– जुन्या नावांची वैधता तपासणे: ज्यांचे नाव २००२ च्या मतदार यादीत होते, त्यांना फक्त गणना फॉर्म भरून पुरावा दाखवावा लागेल. नवीन मतदारांना मात्र जन्म प्रमाणपत्र किंवा रेशन कार्ड सारखे दस्तऐवज लागतील.
– मृत किंवा हलवलेल्या मतदारांची शुद्धता: २३ वर्षांत लाखो लोक मृत्यू पावले किंवा स्थलांतरित झाले. SIR मध्ये बूथ लेव्हल ऑफिसर्स (BLOs) हे २००२ च्या मतदार यादीशी तुलना करतात आणि वर्तमान मतदारांची छाननी करतात.
– फसवणूक रोखणे: जुने नावे मतदानाच्या वेळी दुरुपयोग होऊ शकतात, म्हणून २००२ ची मतदार यादी आधार घेतली जाते.
महाराष्ट्रात, राज्य निवडणूक आयोगाने (SEC) SIR ला स्थगित करण्याची विनंती केली होती, कारण स्थानिक निवडणुका (नगरपालिका) सुरू होत्या. पण ECI ने प्रक्रिया चालू ठेवली, ज्यामुळे महाराष्ट्रातील लाखो मतदारांना २००२ ची मतदार यादी शोधावी लागत आहे.
लोक २००२ ची मतदार यादी का शोधतात? मुख्य कारणे
SIR प्रक्रियेमुळे २००२ ची मतदार यादी शोधण्याचे प्रमाण अचानक वाढले आहे. याची मुख्य कारणे अशी:
- गणना फॉर्म भरण्यासाठी आधार: ज्यांचे नाव २००२ च्या मतदार यादीत आहे, त्यांना फक्त फॉर्म भरावा लागेल आणि २००२ च्या मतदार यादीचा अर्क (Extract) जोडावा लागेल. नसल्यास, अतिरिक्त पुरावे (जसे आधार कार्ड, जन्म प्रमाणपत्र) द्यावे लागतात. लाखो ज्येष्ठ नागरिक, ज्यांना आपले जुने मतदार क्रमांक आठवत नाहीत, ते २००२ ची मतदार यादी शोधत आहेत.
- नाव गहाळ झाल्यास पुनर्स्थापना: अनेकांचे नाव २००२ च्या मतदार यादीत नसले तरी नंतर जोडले गेले असते. पण SIR मध्ये नाव नसल्यास ते ड्राफ्ट यादीतून काढले जाऊ शकते. उदाहरणार्थ, पश्चिम बंगालमध्ये लाखो लोकांना २००२ च्या मतदार यादीच्या PDF मध्ये नाव शोधण्यात अडचण येत आहे, कारण ती सर्चेबल नाही. महाराष्ट्रातही असेच आहे – मुंबई, पुणे सारख्या शहरांत स्थलांतरित कुटुंबांना ही समस्या जाणवते.
- कुटुंबातील सदस्यांची तपासणी: अनेक कुटुंबे एकत्र राहतात, पण जुनी २००२ ची मतदार यादी वेगळ्या ठिकाणची असते. YouTube वरील व्हिडिओ आणि सोशल मीडियावर (जसे Facebook) लोक विचारत आहेत, “२००२-०३ च्या मतदार यादीत कुटुंबातील नावे का नाहीत?” हे शोधण्यासाठी BLO किंवा ऑनलाइन पोर्टलचा वापर करतात.
- निवडणूक हक्काचे संरक्षण: SIR नंतर ड्राफ्ट यादी ९ डिसेंबर २०२५ ला प्रकाशित होईल आणि अंतिम यादी २५ जानेवारी २०२६ ला. नाव नसल्यास मतदानाचा हक्क गमावावा लागेल. म्हणून, विशेषतः ग्रामीण भागात आणि ज्येष्ठ नागरिकांमध्ये २००२ ची मतदार यादी शोधण्याची धावपळ आहे. बिहारमध्ये SIR दरम्यान अशा शेकडो तक्रारी आल्या की, नावे गहाळ झाली आहेत.
- ऑनलाइन उपलब्धतेच्या अभावामुळे गोंधळ: २००२ ची मतदार यादी PDF स्वरूपात ECI च्या वेबसाइटवर (nvsp.in) उपलब्ध आहे, पण नावाने शोधता येत नाही. लोकांना मॅन्युअल ब्राउजिंग करावे लागते, ज्यामुळे Reddit सारख्या प्लॅटफॉर्मवर तक्रारी वाढल्या आहेत. महाराष्ट्रात, अहमदाबाद मिररसारख्या वृत्तपत्रांनी ऑनलाइन २००२ ची मतदार यादी शोधण्याचे मार्गदर्शन दिले आहे.
२००२ च्या मतदार यादीचे शोध कसे घ्यावे?
- ऑनलाइन: ECI च्या NVSP पोर्टलवर (https://www.nvsp.in/) जा. ‘Search in Electoral Roll’ पर्याय निवडा, वर्ष २००२ निवडा आणि मतदार क्षेत्र (AC) टाका. PDF डाउनलोड करून २००२ ची मतदार यादी शोधा.
- ऑफलाइन: स्थानिक BLO किंवा निवडणूक कार्यालयात जा. ते २००२ च्या मतदार यादीची प्रत देतील.
- मदत: हेल्पलाइन १८५५ वर कॉल करा किंवा SIR अॅप डाउनलोड करा. महाराष्ट्रात, SEC च्या वेबसाइटवरही माहिती आहे.
जर नाव सापडले नाही, तर Form ६ भरून नाव जोडा. डेडलाइन: ४ डिसेंबर २०२५.
आव्हाने आणि समस्यांचे निराकरण
SIR प्रक्रियेमुळे गोंधळ निर्माण झाला आहे:
– तांत्रिक अडचणी: PDF मध्ये सर्च सुविधा नसल्याने वृद्ध आणि ग्रामीण मतदारांना त्रास. ते २००२ च्या मतदार यादीत नाव शोधण्यात अडकतात.
– पुराव्याचा अभाव: जुने दस्तऐवज हरवलेले असतात.
– जागरूकतेचा अभाव: अनेकांना SIR बद्दल माहितीच नाही.
ECI ने BLOs ला सूचना दिल्या आहेत की, ते घराघरात जाऊन मदत करतील. तसेच, सोशल मीडियावर जागरूकता मोहिमा राबवल्या जात आहेत.
निष्कर्ष: लोकशाहीसाठी जबाबदारी
२००२ ची मतदार यादी शोधणे हे केवळ वैयक्तिक हक्काचे रक्षण नाही, तर लोकशाहीचे मजबूतपणे उभे राहणे आहे. SIR सारख्या प्रक्रिया मतदान प्रक्रियेला पारदर्शक बनवतात, पण त्यासाठी नागरिकांची सक्रिय भागीदारी आवश्यक आहे. महाराष्ट्रासारख्या राज्यात, जेथे शहरी आणि ग्रामीण मतदार मिश्रित आहेत, ही प्रक्रिया अधिक आव्हानात्मक आहे. जर तुमचे नाव २००२ च्या मतदार यादीत सापडले नाही, तर घाबरू नका – ECI च्या मदतीने ते सोडवता येईल. शेवटी, प्रत्येक मत हा लोकशाहीचा धागा आहे, आणि २००२ ची मतदार यादी तो धागा मजबूत करण्यासाठी एक साधन आहे. आजच २००२ ची मतदार यादी तपासा आणि आपला हक्क जपवा!