महाराष्ट्राच्या इतिहासात शेतकरी आंदोलनांना एक विशेष स्थान आहे. कृषी प्रधान अशा आपल्या देशात शेतकरी समाजाला अनेक समस्यांना तोंड द्यावे लागत आहे. अशाच समस्यांमुळे निर्माण झालेले एक महत्त्वाचे आंदोलन म्हणजे नागपुरात शेतकऱ्यांचे ट्रॅक्टर आंदोलन. हे आंदोलन केवळ रस्त्यावरचे निषेधाचे रूप नसून, शेतकरी समुदायाच्या दीर्घकाळ चाललेल्या वेदनांचे प्रतीक बनले आहे.
शेतकऱ्यांच्या मूलभूत मागण्यांसाठी उभारलेले हे आंदोलन राज्याच्या राजकीय आणि सामाजिक भूदृश्यावर एक ठसा उमटवणारे आहे. कर्जमाफी, हमीभाव, पीक विम्याचे पैसे वेळेवर मिळणे, तसेच मच्छीमार, शेतमजूर आणि मेंढपाळ बांधवांना न्याय या मागण्यांसाठी हजारो शेतकरी नागपूरच्या रस्त्यांवर उतरले आहेत. नागपुरात शेतकऱ्यांचे ट्रॅक्टर आंदोलन हे एका अर्थाने शेतकऱ्यांच्या आक्रोशाचे सबल रूप आहे.
या लेखात आपण या आंदोलनाच्या विविध पैलूंचा अभ्यास करणार आहोत – त्याची पार्श्वभूमी, मुख्य मागण्या, नेतृत्व, सरकारची प्रतिक्रिया आणि भविष्यातील दिशा. शेतकऱ्यांच्या जीवनातील आव्हानांना तोंड देण्यासाठी या निकराच्या लढाईबाबत सविस्तर माहिती जाणून घेऊया.
विदर्भातील शेतकऱ्यांच्या दैनंदिन समस्यांपासून ते राजकीय आश्वासनांच्या पूर्ततेपर्यंत, सर्व बाबींचा आढावा यात घेण्यात आला आहे. नागपुरात शेतकऱ्यांचे ट्रॅक्टर आंदोलन या संदर्भातील प्रत्येक महत्त्वाच्या घटनांचे सविस्तर विश्लेषण या लेखात समाविष्ट केले आहे.
शेतकरी आंदोलनांचा इतिहास खूपसा रक्त, घाम आणि अश्रूंनी लिहिला गेला आहे. नागपुरात शेतकऱ्यांचे ट्रॅक्टर आंदोलन हा त्याच धर्तीवरचा एक नवीन अध्याय आहे. शेतकऱ्यांच्या न्याय्य हक्कासाठी चाललेली ही लढाई केवळ नागपुरापुरती मर्यादित न राहता संपूर्ण महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांचे प्रतिनिधित्व करते.
आशा आहे की हा लेख वाचकांना नागपुरात शेतकऱ्यांचे ट्रॅक्टर आंदोलन या विषयाची संपूर्ण माहिती देऊ शकेल आणि शेतकऱ्यांसमोरच्या समस्यांबद्दल जागरूकता निर्माण करण्यास मदत करेल.
या आंदोलनाच्या मूळाशी अनेक दशकांपासून चालत आलेल्या शेतकऱ्यांच्या समस्या आहेत. कर्जाचा बोजा, पिकांच्या किमतीत अस्थिरता, विमा योजनेतून मिळणाऱ्या रकमेच्या वेळेवर न मिळण्याचा प्रश्न, तसेच मच्छीमार, शेतमजूर आणि मेंढपाळ यांसारख्या कष्टकरी समुदायाला दिला जात नसलेला न्याय या सर्व गोष्टींमुळे शेतकरी संतापले आहेत. या सर्व समस्यांना एक आवाज मिळाला तो नागपुरात शेतकऱ्यांचे ट्रॅक्टर आंदोलन यामुळे. शेतकऱ्यांच्या जीवनातील या कठीण परिस्थितीमुळेच हे आंदोलन इतके मोठे रूप घेऊ शकले.
नेतृत्व आणि सरकारला इशारा
प्रहार संघटनेचे नेते आणि माजी राज्यमंत्री बच्चू कडू यांनी या आंदोलनाला नेतृत्व दिले आहे. अमरावतीहून ट्रॅक्टर मोर्चा काढून ते नागपुरात दाखल झाले आहेत. त्यांनी सरकारला स्पष्ट इशारा दिला आहे की शेतकऱ्यांचा ‘सातबारा कोरा’ झाल्याशिवाय ते माघार घेणार नाहीत. त्यांनी सरकारला उद्या दुपारी 12 वाजेपर्यंत निर्णय घेण्याचा अल्टिमेटम दिला आहे, अन्यथा नागपुरात पूर्ण चक्काजाम करण्याची धमकी दिली आहे. बच्चू कडू यांच्या म्हणण्यानुसार, नागपुरात शेतकऱ्यांचे ट्रॅक्टर आंदोलन ही एक अटळ लढाई आहे आणि ती यशस्वी होण्यासाठी प्रत्येकाने बलिदान द्यावे लागेल.
विधानसभेच्या आशेपलीकडील वास्तव
शेतकरी समुदायाला विशेषतः निराशा वाटली आहे कारण विधानसभा निवडणुकीपूर्वी सत्तारूढ पक्षांनी त्यांना संपूर्ण कर्जमाफी आणि सातबारा कोरा करण्याचे आश्वासन दिले होते. तथापि, सत्तेत आल्यानंतर, या आश्वासनांकडे दुर्लक्ष करण्यात आले आहे. ही राजकीय बदल्याची भावना नागपुरात शेतकऱ्यांचे ट्रॅक्टर आंदोलन याला प्रेरणा देत आहे. शेतकऱ्यांचा असा विश्वास आहे की सरकारने त्यांच्या समस्यांकडे दुर्लक्ष केले आहे आणि त्यांना आता आपला हक्क मिळवण्यासाठी रस्त्यावर उतरावे लागत आहे.
महामार्गावरील सभा आणि जनसमुदाय
बच्चू कडू नागपुरात पोहोचल्यानंतर मोठी सभा घेण्याची योजना होती, परंतु शेतकऱ्यांच्या प्रचंड गर्दीमुळे ते नागपूर-हैदराबाद महामार्गावरच सभा घेण्यास भाग पडले. या सभेने आंदोलनाचे स्वरूप आणि त्याची गंभीरता दाखवून दिली. या सभेत बोलताना बच्चू कडू यांनी सांगितले की ही लढाई सोपी नसून प्रत्येकाला बलिदान द्यावे लागेल. नागपुरात शेतकऱ्यांचे ट्रॅक्टर आंदोलन यशस्वी होण्यासाठी सर्वांनी एकत्रितपणे योगदान द्यावे लागेल.
वाहतूक विस्कळीत आणि सार्वजनिक प्रभाव
या आंदोलनामुळे नागपूर-हैदराबाद राष्ट्रीय महामार्गावर वाहतूक पूर्णपणे विस्कळीत झाली आहे. अमरावती, वर्धा, नागपूर, गडचिरोली, चंद्रपूर आणि यवतमाळ या जिल्ह्यांतील हजारो शेतकरी त्यांच्या ट्रॅक्टरसह नागपुरात दाखल झाले आहेत. यामुळे नागपुरात शेतकऱ्यांचे ट्रॅक्टर आंदोलन केवळ एक राजकीय आंदोलन न राहता, सार्वजनिक जीवनावर परिणाम करणारी एक महत्त्वाची घटना बनली आहे. हा प्रचंड जनसमुदाय सरकारला हे दाखवून देत आहे की शेतकरी समुदाय एकत्र येऊ शकतो आणि त्यांच्या मागण्यांसाठी लढू शकतो.
सरकारची प्रतिक्रिया आणि बैठकीचे निमंत्रण
या आंदोलनाच्या पार्श्वभूमीवर मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांनी मंगळवारी बच्चू कडू यांना मुंबईमध्ये बैठकीसाठी निमंत्रण पाठवले होते. परंतु बच्चू कडू यांनी हे निमंत्रण धुडकावून लावले आणि आंदोलनात सहभागी झाले. ही त्यांच्या दृढनिश्चयाची नोंद म्हणून पाहिली जाते. नागपुरात शेतकऱ्यांचे ट्रॅक्टर आंदोलन या संदर्भात, बच्चू कडू यांचे म्हणणे आहे की सरकारने आता बैठका घेण्याऐवजी कृती करावी.
मागणीपत्रावर सकारात्मक निर्णयाचे आश्वासन
मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांनी सांगितले की बच्चू कडू यांचे मागणीपत्र सरकारकडे आले आहे आणि त्यातील ज्या गोष्टींवर सकारात्मक निर्णय करता येतील, तातडीने निर्णय घेता येतील, ते निर्णय घेण्यात येतील. तसे आदेश संबंधित विभागाला देण्यात आले आहेत. तथापि, नागपुरात शेतकऱ्यांचे ट्रॅक्टर आंदोलन करणारे शेतकरी या आश्वासनांवर विश्वास ठेवत नाहीत, कारण त्यांना यापूर्वीही अशीच आश्वासने दिली गेली होती.
आंदोलनाची भविष्यातील योजना
बच्चू कडू यांनी स्पष्ट केले आहे की जोपर्यंत त्यांच्या सर्व मागण्या पूर्ण होत नाहीत आणि यासंदर्भात आदेश निघत नाहीत, तोपर्यंत हे आंदोलन सुरूच राहील. त्यांनी उद्या म्हणजेच बुधवारी नागपूरची रेल्वे वाहतूक बंद पाडण्याचा इशारा दिला आहे. मुख्यमंत्र्यांचे नागपुरातील शासकीय निवासस्थान ‘रामगिरी’ येथे भेट घेणे शक्य नसल्यामुळे, आता गवसी मानापूर येथेच ठिय्या मांडून आंदोलन कायम ठेवण्याचा निर्णय त्यांनी जाहीर केला आहे. नागपुरात शेतकऱ्यांचे ट्रॅक्टर आंदोलन हे पंजाबच्या धर्तीवर होईल आणि त्यासाठी वर्षभर इथेच बसायची तयारी आहे, असेही कडू यांनी सांगितले.
नागपूर शहर निवडण्यामागचे कारण
बच्चू कडू यांनी आपले आंदोलन नागपूर शहरात करण्यामागची भूमिका स्पष्ट केली आहे. ते म्हणतात, “सगळी आंदोलनं मुंबईत होतात, पण इथे आमचे देवेंद्र फडणवीस (देवभाऊ) आणि नितीन गडकरी (नितीन भाऊ) राहतात. संपूर्ण भारत देश नागपुरातून चालतो. राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे (RSS) मुख्यालय इथे आहे. भाजपला जर कदर आली नाही, तर संघाला तरी कदर येईल.” हेच कारण आहे की नागपुरात शेतकऱ्यांचे ट्रॅक्टर आंदोलन यशस्वी होणे अत्यंत गरजेचे आहे.
ट्रॅक्टरचा वापर आणि आंदोलनाचे स्वरूप
या आंदोलनात ट्रॅक्टरचा वापर हा एक महत्त्वाचा घटक आहे. काही कार्यकर्त्यांनी नागपूर-वर्धा महामार्गावरील वाहतुकीची कोंडी करण्यासाठीच ट्रॅक्टर आणले जात असल्याचे उघडपणे सांगितले आहे. ‘शेतकरी, शेतमजूर हक्कयात्रा आंदोलना’साठी पोलिसांनी केवळ 1 दिवसाची परवानगी दिली असली तरी, कार्यकर्त्यांनी मनोज जरांगे पाटील यांच्या आंदोलनाप्रमाणेच हा ‘ट्रॅक्टर एल्गार महामोर्चा’ रेंगाळण्याची शक्यता बोलून दाखवली आहे. नागपुरात शेतकऱ्यांचे ट्रॅक्टर आंदोलन हे केवळ एक निषेध नसून शेतकऱ्यांच्या जीवनशैलीचे प्रतीक बनले आहे.
निष्कर्ष
नागपुरात शेतकऱ्यांचे ट्रॅक्टर आंदोलन हे महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांच्या समस्यांवरील एक महत्त्वाचे आवाहन आहे. हे आंदोलन केवळ काही मागण्यांपुरते मर्यादित नसून, शेतकऱ्यांच्या गरजा आणि समस्या यांवर राजकीय दलांनी केलेल्या दुर्लक्षाचे प्रतीक आहे. नागपुरात शेतकऱ्यांचे ट्रॅक्टर आंदोलन यशस्वी होणे केवळ शेतकऱ्यांसाठीच नव्हे तर संपूर्ण कृषी क्षेत्रासाठी महत्त्वाचे आहे. शासनाने या आंदोलनाकडे गांभीर्याने पाहिले पाहिजे आणि शेतकऱ्यांच्या समस्यांचे तातडीने निराकरण केले पाहिजे.