बदलत्या हवामानाने शेतकऱ्यांसमोर अनेक आव्हाने निर्माण केली आहेत, पण त्याचबरोबर नव्या संधीही घेऊन आल्या आहेत. खरीप हंगामातील अवकाळी पाऊस आणि रोगराईमुळे सोयाबीन, मुग, उडीद यांसारख्या पिकांचे नुकसान झाल्याने शेतकऱ्यांचे मनोबल खचले आहे. परंतु, आता सगळीकडे मुबलक पाणीसाठा उपलब्ध झाल्यामुळे रब्बी हंगामाचे क्षेत्र वाढण्यास मोठी चालना मिळत आहे. अशा परिस्थितीत, शेतकऱ्यांसमोर सर्वात महत्त्वाचा प्रश्न आहे – रब्बी हंगामात कोणते पिक घ्यायचे? मका, ज्वारी, गहू, हरभरा, करडई, सूर्यफूल, राजमा अशा अनेक पिकांपैकी निवड करणे कठीण झाले आहे. या सर्व परिस्थितीत, एक अतिशय फायदेशीर आणि शाश्वत पर्याय म्हणजे हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन. ही एक अशी शास्त्रोक्त पद्धत आहे, जी शेतकऱ्यांना कमी खर्चात जास्त उत्पन्न मिळवून देऊ शकते. रब्बी हंगामातील यशाची गुरुकिल्ली म्हणजेच योग्य प्रकारे केलेले हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन.
राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय संदर्भात डाळी व तेलबियांचे महत्त्व
जागतिक स्तरावर पाहिले तर, अमेरिकेसोबत चालू असलेले व्यापारयुद्ध आणि जागतिक बाजारपेठेतील अनिश्चितता यामुळे देशांतर्गत उत्पादनावर भर देणे गरजेचे झाले आहे. अशा परिस्थितीत, भारताने डाळी आणि तेलबिया यांच्या उत्पादनात स्वयंपूर्णता मिळवणे हे राष्ट्रीय महत्त्वाचे धोरण बनले आहे. नीती आयोगाच्या अहवालानुसार, भारत जगातील सर्वात मोठा डाळ उत्पादक आणि उपभोक्ता देश आहे. देशात डाळींचे दरडोई सेवन सतत वाढत आहे आणि २०३० पर्यंत स्वयंपूर्णता तर २०४७ पर्यंत उत्पादन दुप्पट करणे हे उद्दिष्ट ठेवले आहे. या सर्व पार्श्वभूमीवर, प्रथिने आणि स्निग्धांश यांच्या स्रोताची विविधता राखणे गरजेचे आहे. यातच हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन या पद्धतीचे योगदान लक्षणीय ठरू शकते. राष्ट्रीय अन्नसुरक्षा साधण्यासाठी डाळी आणि तेलबियांचे उत्पादन वाढवणे आवश्यक आहे, यासाठी हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन हे एक साधन बनू शकते.
महाराष्ट्रातील डाळ उत्पादन आणि हरभऱ्याचे स्थान
२०२२-२३ साली भारताने सुमारे २८ दशलक्ष टन डाळींचे उत्पादन घेतले, ज्यात हरभरा (चणा) हा सर्वात मोठा हिस्सा आहे. महाराष्ट्र हे डाळ उत्पादनात अग्रगण्य राज्य आहे, विशेषतः तूर डाळ आणि हरभऱ्याच्या उत्पादनात राज्याने महत्त्वाची वाढ नोंदवली आहे. मध्य प्रदेश आणि महाराष्ट्र या दोन राज्यांनी मिळून देशातील ४०% पेक्षा जास्त डाळ उत्पादन दिले आहे. ही वाढ साधारणपणे राज्यातील कृषी विद्यापीठांनी विकसित केलेल्या उत्पादनक्षम, रोगप्रतिरोधक वाणांमुळे शक्य झाली आहे. या संशोधनामुळे शेतकऱ्यांचे उत्पादन वाढले आहे. परंतु, केवळ हरभरा किंवा केवळ तिळ यापेक्षा जास्त फायदा मिळविण्यासाठी, एकत्रित पद्धत म्हणजेच हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन स्वीकारले पाहिजे. शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नात भर घालणारा हा मार्ग, हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन यशस्वी करणे आता सोपे झाले आहे.
हरभरा-तिळ आंतरपीक: एक शास्त्रोक्त आणि फायदेशीर निवड
रब्बी हंगामातील पिकनिवडीचा विचार करताना, हरभरा आणि तिळ ही जोडी अत्यंत फायदेशीर ठरू शकते. हरभरा हे प्रथिनयुक्त डाळीचे पीक असून, तिळ हे तेलबियांचे मूल्यवान पीक आहे. या दोन्ही पिकांची एकत्र लागवड केल्याने जमिनीचा पोषकतत्त्वांचा अधिक चांगल्या प्रकारे वापर होतो. हरभरा हे नत्रस्थापक पीक असल्याने ते जमिनीत नत्रशक्ती वाढवते, ज्याचा फायदा तिळाच्या पिकाला मिळतो. या दोन्ही पिकांची वाढ होण्याचा कालावधी आणि त्यांची मुळे जमिनीत येणारी खोली वेगवेगळी असल्याने ते जमिनीतील पाणी आणि पोषकतत्त्वे यांच्यासाठी एकमेकांशी स्पर्धा करत नाहीत. म्हणूनच, योग्य पद्धतीने केलेले हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन हे एका चांगल्या शेती व्यवसायाचा पाया ठरू शकते. शेतकऱ्यांना शाश्वत उत्पादन देणारे हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन राबविणे गरजेचे आहे.
योग्य जमीन आणि हवामान निवड
हरभरा आणि तिळ या दोन्ही पिकांसाठी मध्यम ते जड प्रकारची, चांगल्या निचऱ्याची, सुपीक आणि भुसभुशीत जमीन योग्य असते. जमिनीची खोली ४५ ते ६० सेंटीमीटर असावी. वार्षिक ७०० ते १००० मिलीमीटर पाऊस पडणाऱ्या भागात, रब्बी हंगामात मध्यम ते जड जमिनीत ओलावा टिकून राहतो, जो या दोन्ही पिकांसाठी अनुकूल असतो. उथळ किंवा मध्यम जमिनीतही ही पिके घेता येतात, पण त्यासाठी सिंचन व्यवस्था असणे आवश्यक आहे. हलकी चोपण जमीन, पाणथळ जमीन किंवा क्षारयुक्त जमीन या पिकांसाठी अयोग्य आहे. हवामानाच्या दृष्टीने, हरभऱ्यास थंड आणि कोरडे हवामान, स्वच्छ सूर्यप्रकाश आणि पुरेसा ओलावा आवश्यक असतो. पिक २० दिवसांचे झाल्यानंतर किमान तापमान १० ते १५ अंश सेल्शियस आणि कमाल तापमान २५ ते ३० अंश सेल्शियस असलेले वातावरण अनुकूल असते. महाराष्ट्रात नोव्हेंबर ते जानेवारी हा कालावधी यासाठी योग्य आहे. जमिनीचा सामू ५.५ ते ८.६ दरम्यान असावा. या सर्व घटकांचा विचार करून केलेले हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन यशस्वी होण्याची शक्यता वाढते. म्हणून, यशस्वी हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन साठी जमीन आणि हवामान योग्य असणे आवश्यक आहे.
पूर्वमशागत: उत्तम उत्पादनाचा पाया
उत्पादनाची गुणवत्ता आणि प्रमाण हे मुळात पूर्वमशागतीवर अवलंबून असते. तिळ आणि हरभरा या दोन्ही पिकांची मुळे जमिनीत खोलवर जातात, म्हणून जमीन भुसभुशीत करणे अतिशय महत्त्वाचे आहे. खरीप पीक काढल्यानंतर लगेचच जमिनीची २५ सेंटीमीटर खोल नांगरट करावी. त्यानंतर कुळवाच्या दोन पाळ्या द्याव्यात. कुळवणी केल्यानंतर जमिनीवरील काडीकचरा वेचून टाकावा आणि सप्टेंबर-ऑक्टोबरच्या अखेरीस पेरणीसाठी शेत तयार ठेवावे. पेरणीपूर्वी सुमारे ८ दिवस जमीन स्प्रिंकलरद्वारे ओलावून घ्यावी. चार दिवसांनी ४५ सेंटीमीटर वर खत पेरून घ्यावे. जर खरीप हंगामात शेणखत किंवा कंपोस्ट दिलेले नसेल, तर प्रति हेक्टर ५ टन कुजलेले शेणखत किंवा कंपोस्ट नांगरणीपूर्वी जमिनीवर पसरावे. तिळाचे बियाणे अतिशय बारीक असते आणि सुरुवातीची वाढ हळू होते, म्हणून जमिनीची पूर्वतयारी चांगली करून पृष्ठभाग सपाट, घट्ट आणि मऊ करावा लागतो. अशी काळजीपूर्वक केलेली पूर्वमशागत हीच हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन यशस्वी होण्याची पहिली पायरी आहे. म्हणूनच, उत्तम उत्पादनासाठी हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन च्या पूर्वमशागतीकडे विशेष लक्ष द्यावे.
पेरणीची योग्य वेळ आणि पद्धत
बागायत क्षेत्रामध्ये पाण्याची सोय असल्यास, हरभरा आणि तिळ या दोन्ही पिकांची पेरणी २० ऑक्टोबर ते १० नोव्हेंबर या कालावधीत करावी. पेरणीस उशीर झाल्यास किमान तापमान खूपच कमी होते, ज्यामुळे उगवण उशिरा आणि कमी प्रमाणात होते. हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन मध्ये पेरणीची पद्धत अतिशय महत्त्वाची आहे. यासाठी, हरभऱ्याच्या दोन ओळी आणि तिळाची एक ओळ अशा पद्धतीने पेरणी करावी. पेरणी करताना दोन ओळीतील अंतर ४५ सेंटीमीटर ठेवावे. हरभऱ्याच्या बाबतीत, दोन रोपांमधील अंतर १० सेंटीमीटर ठेवल्यास प्रति हेक्टर अपेक्षित रोपसंख्या मिळते. तिळाच्या बाबतीत, दोन रोपांमधील अंतर १५ सेंटीमीटर ठेवावे, यासाठी साधारणतः प्रति हेक्टर १ किलो बियाणे पुरेसे असते. बागायत क्षेत्रात कमी खोलीवर (५ सें.मी.) हरभरा आणि तिळ पेरणी केली तरी चालते. या योग्य पद्धतीने केलेल्या पेरणीमुळेच हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन चे उद्दिष्ट साध्य करता येते. म्हणून, वेळेवर आणि योग्य पद्धतीने केलेली पेरणी हे हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन चे हृदय आहे.
बीजप्रक्रिया आणि जीवाणूसंवर्धन: उत्पादनवाढीची गुरुकिल्ली
उत्तम उगवण आणि रोपावस्थेतील रोगांपासून संरक्षण मिळविण्यासाठी बीजप्रक्रिया करणे अत्यावश्यक आहे. प्रति किलो बियाण्यास ५ ग्रॅम ट्रायकोडर्मा या जैविक फंगीसायडने प्रक्रिया करावी किंवा २ ग्रॅम थायरम आणि २ ग्रॅम कार्बन्डॅझीम एकत्र करून प्रति किलो बियाण्यास चोळावे. यानंतर, हरभऱ्याच्या बियाण्यावर रायझोबियम जिवाणूंचे संवर्धन करावे. हे करण्यासाठी, १० किलो बियाण्यासाठी २५० ग्रॅम रायझोबियम संवर्धन घ्यावे. गुळाचे द्रावण तयार करण्यासाठी एक लिटर पाण्यात १२५ ग्रॅम गूळ घेऊन कोमट करून विरघळवावे. या द्रावणात संवर्धन मिसळून बियाण्यावर चोळावे. बियाणे एक तास सावलीत सुकवून लगेच पेरणी करावी. यामुळे हरभऱ्याच्या मुळांवर ग्रंथीचे प्रमाण वाढते, ज्यामुळे हवेतील नत्रशक्ती शोषून घेण्याची क्षमता वाढते आणि पिकाचे उत्पादन ३ ते ५% वाढते. साधारणपणे, या पद्धतीने हरभऱ्यासाठी प्रति हेक्टर ६० किलो बियाणे लागते. अशा प्रकारे, बीजप्रक्रिया आणि जीवाणूसंवर्धन हे हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन मधील उत्पादनवाढीचे महत्त्वाचे साधन आहे. म्हणून, यशस्वी हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन साठी बीजप्रक्रिया करणे कधीही विसरू नये.
उन्नत वाणांची निवड: संशोधनाचे देणगी
उत्पादन वाढवण्यासाठी उन्नत आणि अधिक उत्पन्न देणारे वाण निवडणे गरजेचे आहे. रब्बी हंगामात तिळ घेण्यासाठी वसंतराव नाईक कृषी विद्यापीठ, परभणी यांनी प्रसारित केलेले टी. एल. टी. १० हे वाण योग्य आहे. हा वाण पांढरा टपोरा दाणा, मध्यम कालावधीचा (८७-९७ दिवस), अधिक उत्पादनक्षम, तेलाचे प्रमाण जास्त असलेला वाण आहे, जो मराठवाडा आणि विदर्भात रब्बी आणि उन्हाळी हंगामासाठी शिफारस करण्यात आला आहे. याचे सरासरी उत्पादन ७००-८०० किलो प्रति हेक्टर इतके आहे. हरभऱ्यासाठी अनेक उन्नत वाण उपलब्ध आहेत. विजय (८५-९० दिवस, १४-१५ क्विंटल/हे.), विशाल (११०-११५ दिवस, २० क्विंटल/हे.), दिग्विजय (९०-९५ दिवस, २५ क्विंटल/हे.), फुले विक्रांत (१०५-११० दिवस, ३५-४२ क्विंटल/हे.) आणि फुले विश्वराज (९५-१०५ दिवस, २५-२८ क्विंटल/हे.) हे काही लोकप्रिय वाण आहेत. काबुली हरभऱ्यात विराट, कृपा, पी.के.व्ही.-४ यासारखे वाण शिफारसीय आहेत. योग्य वाण निवडल्यास हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन चे उद्दिष्ट सहज साध्य करता येते. म्हणून, उच्च उत्पादनक्षम वाण हे हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन चे आणखी एक रहस्य आहे.
समतोल खतव्यवस्था: पिकांना पोषक आहार
हरभराआणि तिळ या दोन्ही पिकांना योग्य प्रमाणात पोषकतत्त्वे मिळाल्यासच उत्तम उत्पादन मिळू शकते. प्रति हेक्टर ५ टन कुजलेले शेणखत किंवा कंपोस्ट खत शेवटच्या कुळवणीच्या वेळी शेतात पसरावे. पेरणी करताना, २५ किलो नत्र, ५० किलो स्फुरद आणि ३० किलो पालाश प्रति हेक्टर द्यावे. हे खत देण्यासाठी १२५ किलो डी.ए.पी. (डायअमोनियम फॉस्फेट) आणि ५० किलो म्युरेट ऑफ पोटॅश अथवा ५० किलो युरिया आणि ३०० किलो सिंगल सुपर फॉस्फेट आणि ५० किलो म्युरेट ऑफ पोटॅश प्रति हेक्टर दिले जाऊ शकते. हरभरा हे नत्रस्थापक पीक असल्याने, त्याला जास्त नत्रशक्तीची गरज नसते, पण तिळाला याची गरज असते. म्हणून, हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन मध्ये खतव्यवस्था समतोल असणे आवश्यक आहे. योग्य प्रमाणात खतदेण केल्यास हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन चे उत्पादन लक्षणीयरीत्या वाढवता येते.
आंतरमशागत: तणनियंत्रण आणि विरळणी
पिकांच्या जोमदार वाढीसाठी शेत सुरुवातीपासूनच तणमुक्त ठेवणे गरजेचे आहे. तण नियंत्रण केल्यास एकूण उत्पादनात सुमारे २०% वाढ होऊ शकते. पीक २०-२५ दिवसांचे असताना पहिली कोळपणी आणि ३०-३५ दिवसांचे असताना दुसरी कोळपणी करावी. कोळपणीनंतर लगेचच दोन रोपांमधील तण काढण्यासाठी खुरपणी करावी. मजुरांचा अभाव असल्यास, पेरणीच्या वेळी जमिनीत पुरेसा ओलावा असताना पेंडिमिथिलिन या तणनाशकाचे २.५ ते ३ लिटर प्रति हेक्टर ५०० लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी. तिळ पिकामध्ये विरळणी ही देखील एक महत्त्वाची क्रिया आहे. पेरणीनंतर ८-१० दिवसांनी पहिली विरळणी व १५-२० दिवसांनी दुसरी विरळणी करावी. पिकाच्या योग्य वाढीसाठी प्रति हेक्टर सुमारे २.२२ लाख रोपसंख्या आवश्यक असते. ४५ सें.मी. अंतरावर पेरणी केल्यास, ओळीतील दोन रोपांमधील अंतर १० सें.मी. ठेवून विरळणी करावी. अशी काळजीपूर्वक केलेली आंतरमशागत ही हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन च्या यशासाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे. म्हणून, नियमित आंतरमशागत हे हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन चे एक अविभाज्य अंग आहे.
पाणी व्यवस्थापन: ओलावा आणि आरोग्य
हरभरा आणि तिळ ही दोन्ही पिके मुळात पूर्णपणे पावसावर अवलंबून नसतात, पण योग्य पाणी व्यवस्थापनाने उत्पादनात मोठी वाढ करता येते. दोन्ही पिके पाणी देऊन वापश्यावर पेरल्यास उगवण चांगली होते. शेताची रानबांधणी करताना दोन साऱ्यातील अंतर कमीतकमी ठेवावे आणि लांबी जमिनीच्या उताराप्रमाणे ठेवावी, ज्यामुळे पिकाला प्रमाणबद्ध पाणी देणे सोपे जाईल. दोन्ही पिकांना गरजेनुसार पाणी द्यावे. मध्यम जमिनीत, पेरणीनंतर २०-२५ दिवसांनी पहिले पाणी, ४५-५० दिवसांनी दुसरे पाणी आणि ६५-७० दिवसांनी तिसरे पाणी द्यावे. हरभरा पिकाला साधारणतः २५ सें.मी. पाणी लागते. प्रत्येक वेळी पाणी प्रमाणात (७-८ सें.मी.) द्यावे. जास्त पाणी दिल्यास पिक उभळण्याचा धोका निर्माण होतो. स्थानिक परिस्थिती आणि जमिनीच्या प्रकारानुसार पाण्याच्या पाळ्यांमधील अंतर ठेवावे. जमिनीस भेगा पडू देऊ नयेत, पण जास्त पाणी देऊन पाणी साचू देऊ नये, कारण त्यामुळे मुळ कुजण्याचे रोग होऊ शकतात. अचूक केलेले पाणी व्यवस्थापन हे हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन चे यश गृहीत धरते. म्हणून, पाणी हे जीवन आहे हे लक्षात ठेवून हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन मध्ये पाणीव्यवस्थापनाकडे लक्ष द्यावे.
रोग आणि त्यावरील नियंत्रण
रब्बी हंगामात तिळ आणि हरभरा या दोन्ही पिकांवर विविध रोगांचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो.
· पर्णगुच्छ रोग: हा रोग मायकोप्लाझमा सारख्या विषाणूंमुळे होतो आणि तुडतुडे यांच्यामुळे पसरतो. पिक फुलोऱ्यात आल्यावर फुलांचे रूपांतर बारीक पानांत होऊन गुच्छ तयार होतो.
· भुरी रोग: यामुळे पानांवर पांढरी भुकटी सारखी दिसू लागते, पाने पिवळसर होऊन गळतात.
रोग नियंत्रणाचे उपाय:
१.रोगमुक्त, उत्तम प्रतीचे बियाणे वापरावे आणि बुरशीनाशकाने बीजप्रक्रिया करावी.
२.डायथेन एम-४५ चे १२५० ग्रॅम किंवा कॉपर ऑक्सिक्लोराईडचे १५०० ग्रॅम ५०० लिटर पाण्यात मिसळून प्रति हेक्टर फवारणी करावी.
३.भुरी रोगासाठी २० किलो ३०० मेष गंधकाची धुरळणी किंवा १२५० ग्रॅम विरघळणारे गंधक ५०० लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.
४.रोगग्रस्त झाडे काढून नष्ट कराव्यात.
या सर्व उपाययोजना केल्यास हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन मधील रोगांचे नुकसान टाळता येते. म्हणून, निरोगी पिकासाठी हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन मध्ये रोगनियंत्रणाकडे दुर्लक्ष करू नये.
कीड आणि त्यावरील नियंत्रण
किडी आणि रोग यामुळे पिकाचे २०-३५% नुकसान होऊ शकते. तिळ पिकावर प्रामुख्याने पाने गुंडाळणारी अळी, फळ पोखरणारी अळी, तुडतुडे आणि पांढरी माशी यांचा प्रादुर्भाव होतो. पाने गुंडाळणारी अळी पानांची गुंडाळी करून आतील भाग खाते, फुले आल्यानंतर फुलांमधील भाग खाते आणि बोंड्यात छिद्र पाडून आतील दाणा खाते. हरभऱ्यावर केसाळ आळी, मावा, फुलकीड आणि विशेषतः घाटे अळी हे मोठे शत्रू आहेत. घाटे अळीमुळे हरभऱ्याचे ३०-४०% नुकसान होऊ शकते.
कीड नियंत्रणाचे उपाय:
कीटकनियंत्रणासाठी एकाच कीटकनाशकाचा वारंवार वापर करू नये. वेगवेगळी औषधे आळीपाळीने वापरावीत. समन्वित कीटकनियंत्रण (आय.पी.एम.) पद्धतीचा अवलंब करावा, ज्यामध्ये फेरोमोन ट्रॅप, प्रकाशपंप, जैविक नियंत्रण (उदा., ट्रायकोग्रामा) यांचा समावेश होतो. गरज पडल्यासच रासायनिक कीटकनाशकांचा वापर करावा. कीड नियंत्रण केल्याने हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन चे उत्पादन सुरक्षित राहते. म्हणून, कीड नियंत्रण हे हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन चे एक आवश्यक टप्पे आहे.
तिळ पिकाची काढणी आणि मळणी
तिळ पिक पक्के झाल्यावर बियाण्यांची गळ होऊन नुकसान टाळण्यासाठी योग्य वेळी काढणी करणे महत्त्वाचे आहे. झाडावरील सुमारे ७५% पाने किंवा बोंड्या पिवळसर दिसू लागल्यावर पिकाची कापणी करावी. कापणी केल्यानंतर पेंढ्या बांधाव्यात. सहा ते आठ पेंढ्यांच्या खोपड्या करून उन्हात चांगली वाळू द्यावी. त्यानंतर, पेंढ्या ताडपत्रीवर हाताने किंवा काठीने उलट्या करून झाडावे. बियाणे उफणणी करून स्वच्छ करावे व चांगले वाळवावे. सुधारित तंत्रज्ञानाचा वापर करून आंतरपीक म्हणून तिळ घेतल्यास प्रति हेक्टर ३ ते ५ क्विंटल उत्पादन मिळवता येते. योग्य काढणी आणि मळणी हे हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन चे अंतिम आणि महत्त्वाचे टप्पे आहेत. म्हणून, मेहनतीचे फळ मिळवण्यासाठी हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन मध्ये काढणीकडे लक्ष द्यावे.
हरभरा पिकाची काढणी आणि साठवणूक
हरभरा पिक साधारणतः ११०-१२० दिवसांत तयार होते. पीक ओले असताना काढणी करू नये. घाटे कडक वाळल्यानंतरच हरभऱ्याची काढणी करून मळणी करावी. मळणी केल्यानंतर धान्याला ६-७ दिवस कडक उन्ह द्यावे. हरभरा कोठीमध्ये साठवताना, त्यामध्ये ५% कडू लिंबाचा पाला घालावा. यामुळे धान्याला कीड लागत नाही आणि ते दीर्घकाळापर्यंत सुरक्षित राहते. हरभऱ्याचे उत्पादन सुधारित वाण आणि तंत्रज्ञानाने २५-३० क्विंटल प्रति हेक्टरपर्यंत नेता येते. अशा प्रकारे, यशस्वी हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन केल्यास शेतकरी एकाच शेतातून दोन मौल्यवान पिकांचे उत्पादन घेऊ शकतो. म्हणून, योग्य साठवणूक हे हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन चे अंतिम पण महत्त्वाचे धोरण आहे.
निष्कर्ष: शाश्वत शेतीचा मार्ग
बदलत्या हवामानाच्या आव्हानांना तोंड देण्यासाठी आणि शेतीतील नफा वाढवण्यासाठी, शेतकऱ्यांनी पारंपरिक पद्धतींबरोबरच नवीन आणि शास्त्रोक्त पद्धतींकडे वळणे गरजेचे आहे. अशा परिस्थितीत, हरभरा आणि तिळ या दोन मौल्यवान पिकांची एकत्र लागवड करणे हा एक योग्य आणि फायदेशीर निर्णय ठरू शकतो. या पद्धतीमुळे जमिनीची सुपिकता टिकून राहते, पिकांची एकूण उत्पादकता वाढते आणि शेतकऱ्यांचे उत्पन्नही वाढते. सर्व बाबतीत विचार केल्यास, रब्बी हंगामातील यशाचे रहस्य म्हणजे सुयोग्यरित्या राबविलेले हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन. ही पद्धत केवळ शेतकऱ्यांच्याच नव्हे तर देशाच्या अन्नसुरक्षेसाठीही महत्त्वाची ठरू शकते. म्हणून, सर्व शेतकऱ्यांनी या हंगामात हरभरा-तिळ आंतरपीक नियोजन करण्याचा विचार करावा.