आधुनिक शेतीत तंत्रज्ञानाचा वापर वाढत असताना ड्रोनसारख्या साधनांनी शेतीच्या पद्धतीमध्ये क्रांती घडवून आणली आहे. ड्रोनद्वारे पेरणी ही एक अत्यंत प्रगत, कार्यक्षम आणि खर्चिक पद्धत आहे, जी पारंपारिक पेरणीच्या तुलनेत वेळ, श्रम आणि नफा यात लक्षणीय फरक करू शकते. ही पद्धत विशेषतः मोठ्या शेतजमिनी, डोंगराळ प्रदेश, किंवा मानवी प्रवेश अवघड अशा भागात उपयुक्त ठरते. या लेखात आपण ड्रोनद्वारे पेरणीच्या प्रक्रियेची सविस्तर माहिती जाणून घेणार आहोत.
१. ड्रोनची निवड आणि तयारी
ड्रोनद्वारे पेरणी करण्यासाठी सर्वप्रथम योग्य ड्रोनची निवड करणे गरजेचे आहे. शेतीसाठी विशेषतः बनवलेले एग्री-ड्रोन बाजारात उपलब्ध आहेत, ज्यांना बियाणे पेरण्यासाठी डिझाइन केलेले टॅंक आणि स्प्रेयर सिस्टम असते. यात ‘फिक्स्ड-विंग’ (Fixed-Wing) किंवा ‘मल्टी-रोटर’ (Multi-Rotor) ड्रोन्सचा समावेश होतो. फिक्स्ड-विंग ड्रोन जास्त क्षेत्र व्यापतात, तर मल्टी-रोटर सुविधाजनक नियंत्रण देते. ड्रोनची क्षमता (उदा., बियाण्याची वहनक्षमता, फ्लाइट वेळ) हे शेताच्या आकारानुसार निवडावे लागते.
२. बियाण्याची तयारी
ड्रोनद्वारे पेरणी करताना बियाणे विशेष कोटिंग (बीज-लेपन) केलेले असावे. यामुळे बियाण्याचा आकार एकसमान राहतो आणि ड्रोनच्या स्प्रेयरमधून ते सहज पसरते. तसेच, हे कोटिंग बियाण्यांना रोगापासून संरक्षण देते आणि अंकुरणाचा दर वाढवते. काही ड्रोन्समध्ये द्रवयुक्त खत किंवा कीटकनाशकांसोबत बियाणे मिसळण्याची सुविधा असते.

३. शेताचे मॅपिंग आणि मार्गनियोजन
शेतकरी मित्रांनो ड्रोनद्वारे पेरणी करण्याआधी ड्रोनसोबत जोडलेल्या जीपीएस किंवा सॉफ्टवेअरद्वारे शेताचे डिजिटल मॅपिंग करावे. यामुळे पेरणीच्या ठिकाणी अचूकता साधली जाते. सॉफ्टवेअरमध्ये शेताची सीमा, जमिनीचा उतार, आणि इतर अडथळे नोंदवून ड्रोनचा फ्लाइट पाथ सेट केला जातो. काही प्रगत ड्रोन्समध्ये AI तंत्रज्ञान असते, जे मातीची गुणवत्ता आणि ओलिताची पातळी विश्लेषित करून बियाण्यांची घनता स्वयंचलितपणे समायोजित करते.
ड्रोनच्या साहाय्याने पिकावर फवारणी करण्याची संपुर्ण प्रक्रिया जाणून घ्या
४. ड्रोनद्वारे पेरणी करण्याची सविस्तर प्रक्रिया
मॅपिंग पूर्ण झाल्यानंतर ड्रोनला बियाण्यांनी भरलेला टॅंक जोडला जातो. ड्रोन २ ते ५ मीटर उंचीवरून शेतावर उडतो आणि प्री-सेट मार्गानुसार बियाणे पेरते. या प्रक्रियेतील प्रमुख चरण खालीलप्रमाणे:
- प्री-फ्लाइट चेकलिस्ट: ड्रोनच्या बॅटरी, सेंसर, डिस्पेंसर सिस्टम, आणि सॉफ्टवेअर कनेक्शनची तपासणी करणे.
- कॅलिब्रेशन: बियाण्याचा प्रवाह योग्य रीतीने होण्यासाठी डिस्पेंसरचे कॅलिब्रेशन केले जाते. विशिष्ट पिकांसाठी (उदा., कापूस, सोयाबीन) बियाण्याचा आकार आणि वजन लक्षात घेऊन सेटिंग्ज समायोजित केल्या जातात.
- व्हेरिएबल रेट सीडिंग (VRS): AI-आधारित ड्रोन्स मातीच्या आर्द्रता आणि सुपिकतेनुसार प्रति चौरस मीटर बियाण्यांची संख्या बदलू शकतात. उदाहरणार्थ, कोरड्या भागात बियाणे कमी, तर सुपीक भागात घनता वाढवली जाते.
- रिअल-टाइम मॉनिटरिंग: ऑपरेटर ड्रोनच्या कॅमेऱ्याद्वारे लाइव्ह फुटेज पाहतो आणि आवश्यकतेनुसार फ्लाइट पाथ किंवा बियाण्याचा दर बदलू शकतो.
- डेटा लॉगिंग: प्रत्येक फ्लाइटचा डेटा (उदा., पेरलेले क्षेत्र, बियाण्याचा वापर) सॉफ्टवेअरमध्ये सेव्ह केला जातो, ज्याचा उपयोग भविष्यातील विश्लेषणासाठी होतो.
साधारणतः, ड्रोन प्रति एकर ५ ते १० मिनिटांत पेरणी पूर्ण करू शकतो. बहुतेक ड्रोन्समध्ये रोटरी डिस्पेंसर किंवा एअर प्रेशर सिस्टम असते, ज्यामुळे बियाणे एकसमान पसरतात. ऑपरेटर रिमोट कंट्रोल किंवा मोबाइल अॅपद्वारे प्रक्रिया मॉनिटर करू शकतो.
५. पेरणीनंतरची काळजी
ड्रोनद्वारे पेरणी करून झाल्यानंतर ड्रोनच्या मल्टीस्पेक्ट्रल कॅमेऱ्यांद्वारे शेताचे निरीक्षण केले जाते. या कॅमेऱ्यांमुळे बियाण्याच्या अंकुरणाचा दर, रोगांचे प्रमाण, आणि पाण्याची आवश्यकता अचूकपणे ओळखता येते. तसेच, ड्रोनच्या बॅटरी, मोटर, आणि डिस्पेंसर सिस्टमची नियमित तपासणी करून तांत्रिक अडचणी टाळाव्या लागतात.
६. ड्रोन पेरणीचे फायदे
- वेगवान आणि कार्यक्षम: १०० एकर शेत फक्त काही तासांत पेरता येते.
- कमी खर्च: इंधन, मजूर, आणि यंत्रसामग्रीचा खर्च कमी.
- अचूकता: प्रत्येक बियाणे ठराविक अंतरावर पेरले जाते, ज्यामुळे उत्पादन वाढते.
- पर्यावरणस्नेही: जमिनीची धूप आणि इंधनाचे उत्सर्जन कमी.
- सर्व्हिस प्रोव्हायडर्स: महाराष्ट्रात ‘ड्रोन दिदी’ सारख्या स्टार्टअप्स शेतकऱ्यांना ड्रोन सेवा पुरवतात.
७. ड्रोनद्वारे पेरणी साठी येणारी आव्हाने आणि उपाय
ड्रोनद्वारे पेरणी करण्याचे अनेक जसे विवीध फायदे आहेत तसेच काही आव्हाने सुद्धा आहेत, ज्यांना सामोरे जाण्यासाठी योग्य योजना करणे आवश्यक आहे.

अ) प्रारंभिक गुंतवणूक
- उच्च किंमत: शेतीसाठीचे ड्रोन्स ₹१ लाख ते ₹१० लाख पर्यंत खर्चीक असू शकतात. यात ड्रोनच्या मॉडेल, सेंसर टेक्नॉलॉजी, आणि सॉफ्टवेअरचा समावेश होतो.
- निरंतर खर्च: बॅटरी बदलणे, मोटर देखभाल, आणि सॉफ्टवेअर अपडेट्ससाठी वार्षिक ₹२०,००० ते ₹५०,००० खर्च येतो.
- उपाय:
- सरकारी अनुदान (उदा., SMAM योजनेअंतर्गत ५०% सबसिडी).
- ड्रोन-आधारित सेवा कंपन्यांकडून ‘पे-पर-यूज’ मॉडेल.
ब) तांत्रिक अडचणी
- कमी बॅटरी लाइफ: सरासरी ड्रोन फक्त २०-३० मिनिटांसाठी उडतो, मोठ्या शेतांसाठी अनेक चार्जिंग सायकल्स लागतात.
- पेलोड मर्यादा: एका फ्लाइटमध्ये ५-१० किलो बियाणेच वाहून नेता येते.
- उपाय:
- स्वॅपेबल बॅटरी सिस्टमचा वापर.
- अधिक क्षमतेचे ड्रोन्स (उदा., Garuda Aerospaceचे Kisan ड्रोन).
क) कायदेशीर अडचणी
- DGCA परवाना: २० किलोपेक्षा जास्त वजनाच्या ड्रोन्ससाठी DGCA कडून परवाना आवश्यक.
- नियमांची गुंतागुंत: नो-फ्लाय झोन (उदा., विमानतळांजवळ), डेटा प्रायव्हसी कायदे.
- उपाय:
- स्थानिक कृषी अधिकाऱ्यांकडून मार्गदर्शन घेणे.
- ‘डिजिटल स्काई’ प्लॅटफॉर्मवर ऑनलाइन परवाना अर्ज.
ड) सामाजिक स्वीकार्यता
- पारंपारिक शेतकऱ्यांमध्ये संशय: नवीन तंत्रज्ञानावर अविश्वास.
- उपाय:
- सरकारी प्रात्साहिक कार्यक्रमांद्वारे प्रात्यक्षिके आयोजित करणे.
- यशस्वी केस स्टडीजचे प्रचार (उदा., विदर्भातील शेतकऱ्यांनी ड्रोनद्वारे ३०% उत्पादनवाढ).
८. भविष्यातील संधी
महाराष्ट्र सरकार आणि केंद्र शासन ड्रोन तंत्रज्ञानाला प्रोत्साहन देत आहेत. ‘ड्रोन शक्ती’ सारख्या उपक्रमांतर्गत शेतकऱ्यांना प्रशिक्षण आणि सबसिडी दिली जात आहे. यामुळे लहान आणि मध्यम शेतकरी सुद्धा या तंत्राचा फायदा घेऊ शकतात.
ड्रोन तंत्रज्ञान हे महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसाठी एक क्रांतिकारी पाऊल ठरू शकते. पारंपरिक शेतीत लागणाऱ्या अतिरिक्त श्रम, वेळ आणि खर्चात घट करून उत्पादन क्षमता वाढवण्याचा सर्वोत्तम पर्याय म्हणून ड्रोनचा वापर केला जाऊ शकतो. विशेषतः पेरणीसाठी ड्रोनचा वापर केल्यास शेती अधिक सुलभ, अचूक आणि कार्यक्षम होईल, तसेच शेतकऱ्यांच्या नफ्यात वाढ होईल.
शेतीत मलचिंग पेपरचा प्रभावी वापर, फायदे आणि अडचणी याविषयी सविस्तर माहिती
शेतकरी मित्रांनो राज्यांतील असंख्य शेतकरी बांधवांना ड्रोनच्या वापराने अनेक फायदे होतील यात शंका नाही. मात्र यासाठी सरकारने शेतकऱ्यांसाठी अधिक अनुदान योजना आणल्या पाहिजेत. आणि प्रशिक्षण कार्यक्रम राबवले पाहिजेत आणि ड्रोन वापरण्याच्या परवानग्या सोप्या केल्या पाहिजेत. तसेच, शेतकरी गट, सहकारी संस्था आणि कृषी संशोधन संस्थांनी मिळून हे तंत्रज्ञान अधिक व्यापकपणे स्वीकारावे, जेणेकरून त्याचा फायदा लहान आणि मध्यम शेतकऱ्यांपर्यंत पोहोचेल.
आगामी काळात ड्रोन शेतीचा अविभाज्य भाग बनण्याची शक्यता आहे. त्यामुळे महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांनी याकडे केवळ एक पर्याय म्हणून न पाहता, भविष्यातील समृद्ध शेतीसाठी त्याचा एक महत्त्वाचा घटक म्हणून स्वीकार करायला हवा. योग्य मार्गदर्शन आणि तंत्रज्ञानाच्या मदतीने शेतीला नवे आयाम मिळू शकतात आणि शेतकऱ्यांचे आर्थिक जीवन अधिक स्थिर आणि समृद्ध होऊ शकते.
ड्रोन तंत्रज्ञान हे महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसाठी एक मोठी संधी आहे, जी त्यांना पारंपरिक शेतीच्या अडचणींवर मात करून अधिक आधुनिक, किफायतशीर आणि टिकाऊ शेती करण्यास मदत करू शकते. भविष्यात ड्रोन शेतीत व्यापक परिवर्तन घडवू शकतात, फक्त त्यासाठी शेतकऱ्यांना योग्य मार्गदर्शन, सरकारी मदत आणि प्रशिक्षणाची गरज आहे.
शेतकरी मित्रांनो ड्रोनद्वारे पेरणी तसेच इतर वापराने वेळ, पैसा आणि मेहनत वाचवून अधिक नफा मिळू शकतो. त्यामुळे महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांनी ड्रोन शेतीकडे एक संधी म्हणून पाहिले पाहिजे आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या मदतीने आपली शेती अधिक प्रगत करण्यासाठी पुढाकार घेतला पाहिजे.
ड्रोनद्वारे पेरणी ही शेतीतील समस्यांवर एक नवीन उत्तर आहे. ही पद्धत न केवळ पिकांची उत्पादकता वाढवते, तर शेतकऱ्यांना जागतिक स्पर्धेत टिकून राहण्यास मदत करते. तंत्रज्ञानाचा अवलंब करून, आपण पुढच्या पिढीसाठी टिकाऊ आणि सुबक शेतीचा पाया घालू शकतो. आजच्या या लेखातील नावीन्यपूर्ण माहितीबद्दल तुम्ही काय विचार करता हे आम्हाला जरूर कळवा.