मलचिंग हे भारतीय शेतीत वापरल्या जाणारे एक अत्यंत प्राचीन तंत्र आहे. आधुनिक शेतीतही त्याची प्रासंगिकता टिकवून आहे. ही पद्धत मुळात मातीचे संरक्षण करण्यासाठी वापरली जाते, ज्यामध्ये पिकांच्या मुळांभोवती विशिष्ट सामग्रीचा थर पसरवून जमीन झाकली जाते. हे झाकण म्हणजे “मलच” होय, जो सेंद्रिय (नैसर्गिक) किंवा अजैविक (कृत्रिम) सामग्रीपासून बनवला जाऊ शकतो. मलचिंग पेपर चा मुख्य उद्देश मातीची ओलिता टिकवणे, तापमान नियंत्रित करणे, तणाची वाढ रोखणे आणि मातीची सुपीकता सुधारणे हा आहे. विशेषतः पाण्याची कमतरता असलेल्या भागात, जसे की महाराष्ट्राच्या विदर्भ आणि मराठवाड्यातील शेतकरी या पद्धतीचा वारंवार वापर करतात. ऑर्गॅनिक शेतीच्या चळवळीमुळे शेतीत मलचिंग पेपरला पुन्हा प्राधान्य मिळत आहे, कारण ते पर्यावरणास अनुकूल आणि टिकाऊ शेतीचा पाया आहे.
मलचिंगचे प्रकार व त्यांचे वैशिष्ट्य
मलचिंगचे मुख्यत: दोन प्रकार आहेत. ते म्हणजे सेंद्रिय आणि अजैविक. सेंद्रिय मलचिंग ही पद्धत नैसर्गिक स्रोतांवर आधारित आहे. यात तण, पिकांचे अवशेष (उदा., ऊसाची पाने, कापूसच्या झाडाचे खोड), पालापाचोळा, लाकूडच्या चिप्स, शेणखत, कुटचे शेतातील कचरा, वाळलेली घास इत्यादी सामग्री वापरली जाते. हे सर्व पदार्थ कालांतराने मातीत विघटित होऊन ह्युमसमध्ये रूपांतरित होतात आणि मातीला नायट्रोजन, पोटॅशियम, फॉस्फरससारखी पोषक तत्वे पुरवतात. उदाहरणार्थ, महाराष्ट्रात ऊसशेतात ऊसाच्या पानांना जमिनीवर पसरवून सेंद्रिय मलचिंग केले जाते. यामुळे पाण्याचा बाष्पीभवन कमी होतो आणि मातीची सुपीकता वाढते.
दुसरीकडे अजैविक मलचिंग मध्ये प्लॅस्टिक शीट, जीवाणुरहित कापड, डांबरी कागद, खडी, किंवा रबरच्या चिप्ससारख्या कृत्रिम सामग्रीचा वापर केला जातो. यातील बहुतेक सामग्री टिकाऊ असते आणि त्यांचा पुनर्वापर करता येतो. प्लॅस्टिक मलचिंगचा वापर विशेषतः बागायती पिकांसाठी (उदा., टोमॅटो, मिरची, स्ट्रॉबेरी) केला जातो. या पद्धतीमध्ये काळ्या किंवा चांदीच्या रंगाच्या प्लॅस्टिक शीट्सचा वापर होतो, ज्यामुळे मातीचे तापमान स्थिर राहते आणि तणाची वाढ पूर्णतः बंद होते. परंतु, याचा पर्यावरणावर नकारात्मक प्रभाव पडतो, कारण प्लॅस्टिक विघटित होत नाही.
मलचिंगचे शेतीतील फायदे
शेतकरी बांधवांनो मलचिंगचा शेतीवर होणारा सकारात्मक प्रभाव बहुआयामी आहे. सर्वप्रथम हे मातीतील ओलावा टिकवून ठेवते. सूर्यप्रकाश थेट मातीवर पडल्यास बाष्पीभवनामुळे पाण्याचे नुकसान होते. मलचिंगमुळे हा थेट संपर्क टळतो आणि ओलावा जास्त काळ टिकतो. उदाहरणार्थ, महाराष्ट्रातील कोरडवाहू भागात हे पद्धत अपरिहार्य ठरते, जेथे पाऊस अनियमित असतो. दुसरे महत्त्वाचे फायदे म्हणजे तणाच्या वाढीवर नियंत्रण. शेतीत मलचिंग वापरल्यामुळे तणांना प्रकाश मिळत नाही, ज्यामुळे त्यांची वाढ मंद होते किंवा पूर्णतः थांबते. यामुळे शेतकऱ्यांना तणांवर खत्कार करण्यासाठी लागणारा वेळ आणि श्रम वाचतो.
शेतीत मलचिंग वापराचा तिसरा फायदा म्हणजे मातीच्या तापमानाचे नियमन. उन्हाळ्यात मलचिंगमुळे माती थंड राहते, तर हिवाळ्यात ती उबदार ठेवते. यामुळे पिकांच्या मुळांना अनुकूल वातावरण मिळते. चौथा फायदा म्हणजे मातीची सुपीकता वाढवणे. सेंद्रिय मलच विघटित होऊन मातीत ह्युमस तयार करतो, जो मातीची पाणी धरण्याची क्षमता आणि वायूंची देवाणघेवाण सुधारतो. याशिवाय शेतीत मलचिंग वापरल्यामुळे पावसाच्या पाण्यामुळे होणारी मातीची धूप (मृदा अपरदन) टळते. सेंद्रिय मलचच्या थरामुळे पाण्याचा वेग कमी होतो आणि मातीचे कण जमिनीवरच राहतात. शेवटी, काही सेंद्रिय मलचमध्ये रोग आणि कीटकांविरुद्ध लढण्याचे गुणधर्म असतात. उदाहरणार्थ, निंबाच्या पानांचा मलच कीटकांना दूर ठेवतो.
शेतीत मलचिंग कसे आणि केव्हा करावे?
शेतीत मलचिंग पेपरची अंमलबजावणी योग्य पद्धतीने केल्यास त्याचे परिणाम अधिक प्रभावी होतात. सर्वप्रथम, मलचिंग लावण्याचा योग्य वेळ महत्त्वाचा आहे. बियांना अंकुर फुटल्यानंतर किंवा रोपांची लागवड केल्यानंतर लगेच मलचिंग करावे. यामुळे तरुण पिकांना संरक्षण मिळते. दुसरे महत्त्वाचे टप्पे म्हणजे मलचच्या थराची जाडी. सेंद्रिय मलचिंगसाठी २ ते ४ इंच जाडीचा थर पुरेसा असतो. जर थर खूप जाड असेल, तर मुळांना हवा मिळण्यात अडचण होऊ शकते. प्लॅस्टिक मलचिंगसाठी जमिनीला घट्ट झाकून टाकावे लागते, जेणेकरून तणांना वाढण्यासाठी जागाच मिळू नये.
शेतीत मलचिंग लावण्याच्या पद्धती शेताच्या आकारानुसार बदलतात. लहान शेतांसाठी हाताने किंवा साधनांनी मलच पसरविणे सोयीचे असते. मोठ्या शेतांसाठी ट्रॅक्टर-जोडलेली मलचिंग मशिने वापरली जातात. शिवाय, शेतकरी स्थानिकरित्या उपलब्ध सामग्रीचा वापर करून खर्च कमी करू शकतात. उदाहरणार्थ, ऊसाच्या कचऱ्याचा मलच म्हणून वापर करणे.
मलचिंगच्या मर्यादा व सावधानता
शेतकरी मित्रांनो जरी शेतीत मलचिंग वापराचे अनेक फायदे असले तरी काही मर्यादा आणि सावधानता बाळगणे आवश्यक आहे. सेंद्रिय मलचिंगमध्ये, जास्त प्रमाणात सामग्री वापरल्यास मातीतील हवाची अदलाबदल अडखळू शकते. यामुळे मुळांना ऑक्सिजनची कमतरता होऊन पिके मरू शकतात. तसेच, सेंद्रिय मलच विघटनाच्या प्रक्रियेत मातीतील नायट्रोजन कमी करू शकतो, त्यामुळे पुरेसे खत वापरणे गरजेचे आहे. प्लॅस्टिक मलचिंगच्या बाबतीत, पर्यावरणीय धोके लक्षात घेतले पाहिजेत. वापरून झालेल्या प्लॅस्टिकचे योग्य निस्तारण न केल्यास ते जमिनीत किंवा पाण्यात मिसळून प्रदूषण निर्माण करते. तिसरी समस्या म्हणजे काही वेळा मलचमध्ये दीमक, गोगलगाय किंवा इतर कीटक सामावून घेतात, जे पिकांना नुकसान पोहोचवू शकतात.
महाराष्ट्रातील यशस्वी उदाहरणे
महाराष्ट्रात अनेक शेतकऱ्यांनी शेतीत मलचिंग पद्धतीचा यशस्वीरित्या वापर करून उत्पादनात भर टाकली आहे. पुणे जिल्ह्यातील स्ट्रॉबेरी शेतकरी प्लॅस्टिक मलचिंग पेपर वापरतात. यामुळे फळांना जमिनीशी थेट संपर्क टळतो आणि फुले, फळांवर ठेच लागण्याचे प्रमाण कमी होते. नाशिकच्या द्राक्ष शेतीत मलचिंग चा प्रयोग केला जातो, ज्यामुळे मातीतील ओलावा टिकून द्राक्षाची गुणवत्ता सुधारली आहे. विदर्भातील संत्रा बागांमध्ये पालापाचोळ्याचा मलच वापरून कीटकनियंत्रण साधले जाते. याशिवाय, मराठवाड्यातील कापूस शेतकरी शेण आणि कुटच्या अवशेषांपासून मलच तयार करतात, ज्यामुळे रासायनिक खतांवरचा अवलंब कमी होतो.
मलचिंग ही केवळ एक शेती पद्धत नसून, हवामान बदलाच्या पार्श्वभूमीवर शाश्वत शेतीचा आधारस्तंभ आहे. यामुळे पाणी, माती आणि ऊर्जेचा संवेदनशील वापर होतो. महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांनी स्थानिक साधनांचा वापर करून या पद्धतीला अधिक प्रभावी बनवले आहे. सेंद्रिय मलचिंग पर्यावरणास अनुकूल असून दीर्घकाळापर्यंत मातीचे आरोग्य टिकवते, तर अजैविक मलचिंगमध्ये काळजीपूर्वक नियोजन आवश्यक आहे. शासनाने या पद्धतीचा प्रसार करण्यासाठी प्रशिक्षण आणि अनुदान योजना राबवल्यास लहान आणि मध्यम शेतकऱ्यांना मोठा फायदा होईल. अशा प्रकारे, मलचिंग हे शेतीतील उत्पन्न वाढविण्याचे आणि पर्यावरण संरक्षणाचे एक साधन बनू शकते.
शेतीत मलचिंग वापरताना येणाऱ्या अडचणी
जरी मलचिंग ही आधुनिक शेतीतील एक महत्त्वाची पद्धत आहे, ज्यामध्ये पिकांच्या जमिनीवर सेंद्रिय किंवा अजैविक सामग्री पसरवून मातीची ओलितावा टिकवणे, तापमान नियंत्रित करणे, तण कमी करणे आणि पिकांच्या वाढीस अनुकूल वातावरण निर्माण करणे यावर भर दिला जातो. मात्र, या पद्धतीचा अयोग्य वापर केल्यास अनेक समस्या उद्भवू शकतात. या लेखात आपण शेतीत मलचिंग वापरताना येणाऱ्या प्रमुख अडचणी आणि त्यावरील उपाय याविषयी सविस्तर माहिती जाणून घेणार आहोत.
प्रमुख अडचणी आणि उपाययोजना:
मलचिंग सामग्रीचा उच्च खर्च ही शेतकऱ्यांसमोरील पहिली मोठी समस्या आहे. प्लॅस्टिक शीट्स, कोम्पोस्ट किंवा इतर उच्च-दर्जाच्या सामग्रीचा खर्च लहान शेतकऱ्यांसाठी परवडणारा नसतो. विशेषतः जैविक मलचिंगसाठी लागणाऱ्या सेंद्रिय सामग्रीची तयारी ही वेळखाऊ आणि श्रमिकांसाठी कष्टाची प्रक्रिया ठरते. यावर मात करण्यासाठी शेतकरी स्थानिक पिक कचरा, सुका पाला किंवा शेतीत उपलब्ध असलेली सेंद्रिय सामग्री वापरू शकतात. तसेच, सरकारी अनुदान योजनांचा शोध घेऊन किफायतशीर पर्याय निवडणे उपयुक्त ठरते.
मलचींग पेपर अयोग्य पद्धतीने पसरवणे
दुसरी महत्त्वाची अडचण म्हणजे शेतीत मलचिंग सामग्रीचे अयोग्य वितरण. जमिनीवर सामग्री एकसमान न पसरल्यास काही भागात ओलावा जास्त साचतो, तर काही ठिकाणी कोरडेपणा टिकतो. प्लॅस्टिक मलचिंगमध्ये छिद्रे अचूक पद्धतीने न केल्यास पिकांच्या मुळांना हवा आणि पाणी मिळण्यास अडथळे निर्माण होतात. यासाठी जमीन समतल करणे, मलचिंग मशीनसारख्या यंत्रसामग्रीचा वापर करून सामग्रीचे समान वितरण सुनिश्चित करणे आणि प्लॅस्टिक शीट्सवर पिकांच्या गरजेनुसार छिद्रे करणे गरजेचे आहे.
तणांचे नियंत्रण योग्यरित्या करता येत नाही
तण आणि कीटक व्यवस्थापन ही तिसरी समस्या आहे. सेंद्रिय मलचिंगमध्ये तणबियांचे अंडी किंवा कीटक सामील असल्यास ते पिकांवर आपत्ती आणू शकतात. प्लॅस्टिक मलचिंगमध्ये पाणी साचल्यास मातीत फंगस वाढण्याची शक्यता वाढते. यावर मात करण्यासाठी मलचिंग सामग्री उच्च तापमानात उपचारित करून तण आणि रोगजंतू नष्ट करावे लागतात. तसेच, जैविक कीटकनाशकांचा वापर करून पिकांचे रक्षण करता येते.
पर्यायरणास हानीची शक्यता
पर्यावरणीय समस्या हा मलचिंगचा दुसरा मोठा टोकाचा बाजू आहे. प्लॅस्टिक मलचिंग शीट्सचा वारंवार वापर केल्यास मातीची सुपीकता कमी होते आणि प्लॅस्टिक कचऱ्याचा प्रदूषणासह मातीच्या आरोग्यावर परिणाम होतो. काही सेंद्रिय सामग्री (उदा., लाकूड बुरशी) मातीतील नायट्रोजन शोषून घेते, ज्यामुळे पिकांची वाढ मंदावते. यासाठी जैविक विघटन होणाऱ्या सामग्रीचा वापर, नायट्रोजनयुक्त खतांचा समतोल आणि मातीची नियमित तपासणी करणे आवश्यक आहे.
हवामानात होणारे बदल करत परिणाम
हवामानाचे अप्रत्याशित बदल हे मलचिंगच्या यशावर मोठ्या प्रमाणात परिणाम करतात. अतिवृष्टी किंवा जोरदार वाऱ्यामुळे मलचिंग सामग्री सहजपणे सरकू शकते. उन्हाळ्यात शेतीत मलचिंगवापरामुळे मातीचे तापमान अतिशय वाढते, ज्यामुळे पिकांच्या मुळांना इजा होऊ शकते. या समस्यांवर मात करण्यासाठी हवामानानुसार मलचिंगचा प्रकार निवडणे (उदा., उन्हाळ्यात घनदाट सेंद्रिय सामग्री, पावसाळ्यात प्लॅस्टिक शीट्स) आणि सामग्री जमिनीवर घट्ट बसविण्यासाठी किनारी मातीचा थर टाकणे योग्य राहते.
शेतकरी मित्रांनो दीर्घकालीन माती संवर्धनाचा विचार करताना सतत एकाच प्रकारच्या मलचिंगचा वापर टाळावा लागतो. उदाहरणार्थ, प्लॅस्टिक मलचिंगमुळे मातीतील हवा आणि पाण्याची देवाणघेवाण अडखळते, तर सेंद्रिय मलचिंगच्या वारंवार वापरामुळे पोषकतत्त्वांचा असंतुलित वापर होऊ शकतो. म्हणून, मलचिंग पद्धती आणि सामग्रीचे नियमित रोटेशन ठेवून मातीचे आरोग्य टिकवणे गरजेचे आहे.
मलचिंग ही शेतीसाठी अत्यंत उपयुक्त पद्धत असली तरी, तिचा योग्य ज्ञान आणि योजनाबद्ध पद्धतीनेच वापर केला पाहिजे. शेतकऱ्यांनी पिकाच्या प्रकार, हवामान आणि आर्थिक स्थिती लक्षात घेऊन मलचिंगची पद्धत निवडली तर ते पाण्याचा वापर कमी करून उत्पादनक्षमता वाढवू शकतात. तसेच, पर्यावरणास अनुकूल असलेल्या जैविक मलचिंग सामग्रीचा प्राधान्यक्रम देऊन टिकाऊ शेतीचा पाया रचता येईल. शेतकरी मित्रांनो लेखात दिलेली मलचींगच्या वापराबद्दलची माहिती तुम्हाला कशी वाटली हे कमेंट करून अवश्य कळवा.