खरीप हंगामाची सुरुवात अवघ्या काही आठवड्यांवर येऊन ठेपली आहे. या नाजूक काळात शेतकऱ्यांसाठी सर्वात महत्त्वाचे काम म्हणजे बियाण्यांची उगवणशक्ती तपासणे आणि दुबार पेरणी टाळण्याचे उपाय योजणे. कृषी विभागाकडून सध्या गावागावांत हा संदेश पोहोचवला जात आहे. योग्य बीजप्रक्रिया आणि चाचणी केल्यास पिकाच्या उत्पादनात सुधारणाबरोबरच खर्चातील बचतही साध्य करता येते. अलीकडील वर्षात सोयाबीनसारख्या पिकांमध्ये दुबार पेरणीची समस्या वारंवार निर्माण झाल्यामुळे, यावर्षी पूर्वतयारीवर भर देण्यात आला आहे.
उगवणशक्ती तपासणी: दुबार पेरणी टाळण्याची पहिली पायरी
बियाण्यांची उगवणक्षमता तपासणे हा दुबार पेरणी टाळण्याच्या सर्वात प्रभावी उपायांपैकी एक आहे. कृषी तज्ञांनुसार, ७०% पेक्षा कमी उगम असलेले बियाणे वापरल्यास पेरणीनंतर पिकाची घनता अपुरी पडते आणि शेतकऱ्यांना दुबार पेरणी करावी लागते. हा खर्च आणि वेळ वाचवण्यासाठी मातीचे ट्रे, टिशू पेपर किंवा गोणपाठ वापरून १०० दाण्यांची चाचणी करणे गरजेचे आहे. ५-७ दिवसांत कोंब फुटलेल्या दाण्यांची संख्या मोजून उगवणशक्तीचे प्रमाण निश्चित केले जाते. या साध्या पद्धतीमुळे दुबार पेरणी टाळण्याचे उपाय सहजपणे अंमलात आणता येतात.
बीजप्रक्रियेचे महत्त्व: रोग आणि खर्चाचे दुहेरी नियंत्रण
उगवणशक्तीची खात्री केल्यानंतर बीजप्रक्रिया हा दुसरा महत्त्वाचा टप्पा आहे. जैविक किंवा रासायनिक प्रक्रियेद्वारे बियाणांना रोगप्रतिकारक क्षमता देणे, त्यांच्या अंकुरणाचे प्रमाण वाढवणे आणि जमिनीतील हानिकारक सूक्ष्मजीवांपासून संरक्षण करणे शक्य होते. उदाहरणार्थ, ट्रायकोडर्मा सारख्या जैविक उपचारांमुळे बुरशीजन्य रोगांचा धोका ६०% न्यून होतो. यामुळे पीक एकसंध रीतीने वाढते आणि दुबार पेरणी टाळण्याचे उपाय यशस्वीरित्या राबवता येतात. शिवाय, बियाण्यांची प्रत सुधारल्याने खत आणि कीटकनाशकांवरील खर्चात २०-३०% पर्यंत बचत होते.
सोयाबीन लागवडीत विशेष काळजीची गरज
महाराष्ट्रात सोयाबीनची लागवड मोठ्या प्रमाणात केली जात असली तरी, गेल्या काही वर्षांत या पिकात अंकुरणाचे प्रमाण कमी आढळल्याने शेतकऱ्यांना वारंवार दुबार पेरणी करावी लागली आहे. या समस्येचे मूळ कारण म्हणजे अप्रभावी बीजनिवड आणि अपुरी प्रक्रिया. जिल्हा कृषी अधीक्षक मनोजकुमार ढगे यांनी स्पष्ट केल्याप्रमाणे, “घरच्या बियाण्यांची चाचणी करून त्यावर जैविक लेप दिल्यास उगवणशक्ती ८५% पर्यंत वाढू शकते.” अशा पद्धतींमुळे दुबार पेरणी टाळण्याचे उपाय यशस्वी होतात आणि शेतकऱ्यांना समान पिकासाठी वेळ आणि श्रम वाया घालवावे लागत नाही.
टिकाऊ पीकवाढीसाठी बियाण्यांची निवड आणि व्यवस्थापन
दुबार पेरणीची गरज नाहीशी करण्यासाठी फक्त चाचणी आणि प्रक्रिया पुरेशी नाहीत; बियाण्यांची योग्य निवड आणि साठवणूक हे देखील महत्त्वाचे घटक आहेत. सकस, रोगमुक्त आणि एकसारखे आकाराचे दाणे निवडणे, त्यांना योग्य तापमान आणि आर्द्रतेत साठवणे यामुळे अंकुरणक्षमता टिकून राहते. विशेषतः सोयाबीनसारख्या संवेदनशील पिकांसाठी, बियाण्यांवर थायरम किंवा कार्बेन्डाझिम सारख्या रासायनिक लेपनाचा वापर केल्यास मुळातील कुजण्याचा धोका कमी होतो. अशा प्रगत पद्धतींमुळे दुबार पेरणी टाळण्याचे उपाय अधिक प्रभावी बनतात.
कृषी तंत्रज्ञानाचा वापर: भविष्यातील शेतीचा आधार
आधुनिक कृषी तंत्रज्ञानामुळे बियाण्यांची गुणवत्ता तपासणे आणि दुबार पेरणी टाळण्याचे उपाय सुलभ झाले आहेत. उदाहरणार्थ, मोबाईल ॲप्सद्वारे उगवणशक्तीचे अंदाज लावणे, सेंसर-आधारित साठवणूक प्रणाली, आणि जैविक लेपनाचे प्रशिक्षण यामुळे शेतकऱ्यांना तांत्रिक मदत मिळते. याशिवाय, सहकारी संस्थांद्वारे बियाण्यांची गुणवत्ता प्रमाणपत्रे उपलब्ध करून दिली जातात. अशा पायाभूत सुविधांमुळे दुबार पेरणी टाळण्याचे उपाय व्यापक पातळीवर राबविणे शक्य झाले आहे.
निष्कर्ष: जागरूकता आणि योग्य योजना हेच यशस्वी शेतीचे रहस्य
खरीप हंगामात उच्चगुणवत्तेचे उत्पादन घेण्यासाठी बियाण्यांची पूर्वतयारी ही पहिली चिंता असावी. दुबार पेरणी टाळण्याचे उपाय केल्यास न केवळ शेतकऱ्यांचा वेळ वाचतो, तर पिकाच्या दर्जा आणि प्रमाणात झपाट्याने वाढ होते. कृषी विभागाच्या मार्गदर्शनानुसार, प्रत्येक शेतकऱ्याने बियाण्यांची चाचणी, प्रक्रिया आणि नियोजन या तीन टप्प्यांवर लक्ष केंद्रित केले पाहिजे. अशा पद्धतशीर प्रयत्नांमुळेच ‘दुबार पेरणी‘चा छेद घेऊन टिकाऊ आणि नफ्याची शेती साध्य करता येईल.