भारतीय शेतीत परंपरागत पिकांबरोबरच आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर ठरू शकणाऱ्या बागायती पिकांचा अभ्यास करणे अत्यंत गरजेचे ठरते. अशाच एका मौल्यवान फळपिकामध्ये अंजीराचा समावेश होतो, जे केवळ पोषणदृष्ट्याच समृद्ध नसून शेतकऱ्यांसाठी उत्पन्नाचा एक उत्तम स्रोत ठरू शकते. आधुनिक संशोधनाने निर्माण केलेले सुधारित वाण हे या दिशेने एक मोठे पाऊल आहे, ज्यामध्ये अंजीर लागवड आणि फुले राजेवाडी वाण यांचा विशेष उल्लेख करावा लागेल. हा वाण विशेषत: कोरडवाहू भागातील शेतकऱ्यांसाठी वरदानस्वरूप ठरला आहे. सर्वसाधारणपणे अंजीर हे एक समशीतोष्ण कटिबंधातील झाड असले तरी, ते आपल्या देशाच्या विविध हवामानात सहजसवर्णतेने वाढते आणि उत्तम उत्पादन देते, ज्यामुळे अंजीर लागवड आणि फुले राजेवाडी वाण यांची लोकप्रियता दिवसेंदिवस वाढत आहे.
अंजीराचे पोषणमूल्य आणि आर्थिक महत्त्व
आरोग्यदृष्ट्या अंजीर हे एक अत्यंत मौल्यवान फळ आहे. याचा अन्नमूल्य निर्देशांक ११ इतका असून, तो सफरचंदापेक्षाही जास्त आहे, यावरून त्याची पोषणक्षमता सहज लक्षात येते. अंजिरात नैसर्गिक साखर, लोह, कॅल्शियम, तांबे तसेच ‘अ’ आणि ‘ब’ जीवनसत्त्वे भरपूर प्रमाणात आढळतात, जी शरीराला ऊर्जा प्रदान करतात. या सर्व गुणांमुळेच आधुनिक शेतकरी अंजीर लागवड आणि फुले राजेवाडी वाण याकडे आकर्षित होत आहेत. ताज्या अंजिरात सुमारे ८४% गर असतो आणि आम्लतेचे प्रमाण नगण्य असल्याने त्याची चव अतिशय गोड आणि आवडीची असते. केवळ ताज्या फळाचाच नव्हे, तर त्याच्या प्रक्रिया उत्पादनांचाही बाजारात चांगला मागणी असल्याने, शेतकऱ्यांना चांगले आर्थिक फळ मिळू शकते. जागतिक स्तरावर पाहिले तर तुर्की, अमेरिका, ग्रीस आणि स्पेन सारखे देश अंजीर उत्पादनात आघाडीवर आहेत, म्हणून भारतातील शेतकऱ्यांनी अंजीर लागवड आणि फुले राजेवाडी वाण यासारख्या सुधारित पद्धतींचा अवलंब करून या व्यवसायात यश मिळवू शकते.
अंजीर लागवडीसाठी योग्य हवामान आणि जमीन
अंजीराच्या यशस्वी लागवडीसाठी हवामान आणि जमिनीची योग्य माहिती असणे अत्यावश्यक आहे. सामान्यतः अंजीरासाठी कोरडे आणि उष्ण हवामान उत्तम असते. ज्या भागात सरासरी २५ ते ६२५ मिमी पाऊस पडतो आणि तो सप्टेंबर-ऑक्टोबरमध्ये थांबतो, तेथील हवामान अनुकूल आहे. फळांची वाढ होत असताना तापमान ३५ ते ३७° सेल्सिअस पेक्षा कमी असणे आणि पावसाचा अभाव असणे, हे चांगल्या दर्जाच्या फळांसाठी आवश्यक आहे. जमीन बाबतीत, तांबूस रंगाच्या चिकणमातीची आणि पृष्ठभागाखाली सुमारे १ मीटर खोलीपर्यंत मुरमाचा थर असलेली जमीन उत्कृष्ट मानली जाते. अंजीराची मुळे साधारण ०.९ मीटर खोल जातात, त्यामुळे पाण्याचा उत्तम निचरा होणारी आणि मध्यम ओलावा टिकवून ठेवणारी जमीन निवडावी. अति काळी माती या पिकासाठी योग्य नसते, अशा जमिनीत अंजीर लागवड आणि फुले राजेवाडी वाण यांचे उत्पादन अपेक्षेप्रमाणे मिळू शकत नाही.
अंजीराची अभिवृद्धी आणि लागवडीचे तंत्र
अंजीराची अभिवृद्धी प्रामुख्याने वनस्पतिजन्य पद्धतीने केली जाते. यासाठी फाटे कलम ही सर्वात लोकप्रिय पद्धत आहे. यामध्ये ८ ते १२ महिने वयाच्या, अर्ध्या इंचापेक्षा कमी जाडीच्या फांद्या निवडून, त्या गादी वाफ्यावर ३० सेंमी अंतरावर लावल्या जातात. गुटी कलमाने देखील याची अभिवृद्धी करता येते, परंतु फाटे कलमाला प्राधान्य दिले जाते. लागवडीच्या बाबतीत, झाडांमधील योग्य अंतर ठेवणे खूप महत्त्वाचे आहे. हलक्या ते मध्यम जमिनीत ४.५ x ३ मीटर (प्रति हेक्टर ७४० झाडे) आणि भारी जमिनीत ५ x ५ मीटर (प्रति हेक्टर ४०० झाडे) अंतर ठेवावे. खड्डे भरण्यासाठी १ x १ x १ मीटर आकाराचे खड्डे घेऊन त्यात बोनमील किंवा सुपर फॉस्फेट, क्लोरोफॉस पावडर आणि २०-३० किलो कुजलेले शेणखत यांचे मिश्रण भरावे. या सर्व तांत्रिक बाबींचे योग्य पालन केल्यास अंजीर लागवड आणि फुले राजेवाडी वाण यांच्याकडून उत्तम उत्पादन मिळवणे शक्य होते.
झाडांची निगा, वळण आणि आंतरपिके
लागवडीनंतर झाडांची योग्य निगा केल्यास उत्पादनात लक्षणीय वाढ होऊ शकते. झाडे लहान असताना बुंध्यातून निघणारे अनावश्यक फुटवे काढून टाकावेत. जमिनीपासून सुमारे १ मीटर उंचीपर्यंत बुंधा मोकळा ठेवून, त्यानंतर ३-४ मुख्य फांद्या ठेवून त्यांना सर्व बाजूंनी पसरणारे वळण द्यावे. खोडकिडीचा प्रादुर्भाव झाल्यास झाड वाचवण्यासाठी ३-४ खोडे ठेवणे फायदेशीर ठरते. लागवडीच्या पहिल्या दोन-तीन वर्षांपर्यंत रिकाम्या जागेत शॉर्ट टर्म हिरवळीची पिके (उदा. ताग, धैंचा) किंवा द्विदल पिके (उदा. मूग, उडीद, सोयाबीन) घेता येतात, यामुळे जमिनीची सुपिकता वाढते आणि शेतकऱ्यांना अतिरिक्त उत्पन्न मिळू शकते. अशा पद्धतीने केलेली अंजीर लागवड आणि फुले राजेवाडी वाण यांची निगा ही दीर्घकाळ उत्पादनक्षम झाडासाठी पाया ठरते.
बहार व्यवस्थापन आणि छाटणीचे महत्त्व
अंजीराला वर्षातून दोन वेळेस बहार येतो – खट्टा बहार (पावसाळी) आणि मीठा बहार (उन्हाळी). खट्टा बहारासाठी मे महिन्याच्या अखेरीस छाटणी करून जूनच्या पहिल्या आठवड्यात खते व पाणी दिले जाते, याची फळे ऑक्टोबर ते जानेवारी दरम्यान तयार होतात. मीठा बहारासाठी सप्टेंबर महिन्यात छाटणी व मशागत करून खते व पाणी दिले जाते, याची फळे मार्च-एप्रिलमध्ये तयार होतात. अधिक व दर्जेदार उत्पादनासाठी दरवर्षी छाटणी करणे अत्यंत आवश्यक आहे. बहाराप्रमाणे मे अखेरीस किंवा सप्टेंबरमध्ये फांदीचा जोर पाहून १/३ किंवा १/२ आखूड छाटणी करावी. छाटणीमुळे राहिलेल्या डोळ्यांतून नवीन फूट येते, ज्यावर फळे लागतात. योग्य बहार व्यवस्थापनामुळे अंजीर लागवड आणि फुले राजेवाडी वाण यांच्याकडून वर्षातून दोनदा उत्पादन घेता येते.
बहार नियोजनातील तांत्रिक मुद्दे
बहार नियोजन ही एक महत्त्वाची तांत्रिक प्रक्रिया आहे. पाणी सुरू करताना खोडावर/फांद्यांवर तज्ज्ञांच्या मार्गदर्शनानुसार हायड्रोजन सायनामाईड या संजीवकाची फवारणी/चोळण करावी, ज्यामुळे सर्व सुप्त डोळे एकाच वेळी फुटतात आणि एकसमयिक बहार येतो. एकात्मिक कीड नियंत्रण पद्धतीचा वापर करावा आणि बागेत सतत ओलावा राहणार नाही याची काळजी घ्यावी, कारण अतिओलावा मुळे विविध रोगांचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो. सूक्ष्म अन्नद्रव्यांचा वापर करून फळांचा टिकाऊपणा वाढवता येतो, उदाहरणार्थ, फळे भेगाळत असल्यास बोरॉनचा वापर फायदेशीर ठरतो. या सर्व तपशिलांकडे लक्ष देऊन केलेली अंजीर लागवड आणि फुले राजेवाडी वाण यांची निगा ही उच्च दर्जाचे उत्पादन निश्चित करते.
अन्नद्रव्य आणि पाणी व्यवस्थापन
अन्नद्रव्ये आणि पाणी यांचे योग्य व्यवस्थापन हे अंजीर बागायतीचे आणखी एक महत्त्वाचे तंत्र आहे. पूर्ण वाढलेल्या झाडाला बहार धरताना ५० किलो कुजलेले शेणखत, तसेच नायट्रोजन (११२५ ग्रॅम), स्फुरद (३२५ ग्रॅम) आणि पालाश (४१५ ग्रॅम) प्रति झाड मातीत मिसळून द्यावे. स्फुरद आणि पालाशची पूर्ण मात्रा, तर नायट्रोजनची अर्धी मात्रा प्रथम द्यावी आणि उरलेली अर्धी मात्रा एका महिन्याच्या अंतराने द्यावी. पाणी व्यवस्थापनात, जमिनीच्या मगदुराप्रमाणे भारी जमिनीत ७-८, मध्यम जमिनीत ५-६ आणि हलक्या जमिनीत ३-४ दिवसांनी संरक्षणात्मक पाणी द्यावे. फळवाढीच्या काळात पाण्याचा ताण बसू नये, पण जमिनीत जास्त ओलावा राहिल्यास फळे भेगाळतात. ठिबक सिंचन वापरल्यास ६०-७०% पाण्याची, तसेच २५-३०% खतांची बचत होते, ज्यामुळे अंजीर लागवड आणि फुले राजेवाडी वाण यासारख्या सुधारित वाणासाठी ही पद्धत अत्यंत कार्यक्षम ठरते.
फळांची काढणी, उत्पादन आणि वाहतूक
अंजीराच्या झाडाला लागवडीच्या दुसऱ्या वर्षापासून तुरळक फळे येऊ लागतात, पण चौथ्या-पाचव्या वर्षापासून उत्पादन वाढते आणि त्यानंतर साधारणपणे १५ ते २० वर्षांपर्यंत बाग नियमितपणे भरपूर उत्पादन देते. फळ पिकण्याची ओळख म्हणजे त्याचा हिरवा रंग जाऊन फिकट हिरवा, अंजिरी, विटकरी किंवा लालसर जांभळा रंग येणे आणि फळ मऊ होणे. तयार झालेली फळे देठ हाताने पिरगळून किंवा चाकूने छाटून काढली जातात. अंजीर फळे अतिशय नाशवंत असल्याने, बाहेर गावी पाठवण्यासाठी फळे किंचित अपक्व काढावी लागतात. दूरगावी पाठवण्याची फळे बांबूच्या हलक्या पण मजबूत टोपलीत किंवा कोरुगेटेड पेपर बॉक्समध्ये पाठवली जातात, ज्यामध्ये अंजिराच्या पानांचे थर आणि फळांचे थर असे एकावर एक थर देऊन भरण्याची पद्धत असते. योग्य पद्धतीने केलेली काढणी आणि वाहतूक ही अंजीर लागवड आणि फुले राजेवाडी वाण यांच्या यशस्वी व्यवसायाची गुरुकिल्ली आहे.
काढणीनंतरचे व्यवस्थापन आणि प्रक्रिया
फळे नाशवंत असल्याने काढणीनंतर शक्य तितक्या लवकर त्यांची विक्री करावी लागते किंवा त्यावर प्रक्रिया करावी लागते. अंजिरापासून सुके अंजीर, जॅम, अंजीर पोळी, बर्फी, सिरप, सरबत अशी विविध प्रक्रिया उत्पादने तयार करता येतात. या प्रक्रिया केलेल्या पदार्थांना बाजारात चांगली मागणी असते आणि त्यामुळे शेतकऱ्यांना फळांचा भाव न मिळाला तरीही प्रक्रिया उद्योगाद्वारे चांगले उत्पन्न मिळवता येते. सुके अंजीराचा कालबाध्यता जास्त असल्याने तो दूरच्या बाजारपेठेत पाठवता येतो. अशा प्रकारे, केवळ ताज्या फळावर अवलंबून न राहता, प्रक्रिया उद्योगाचा विकास करून अंजीर लागवड आणि फुले राजेवाडी वाण यांचे आर्थिक फळ वाढवता येते.
फुले राजेवाडी वाणाची विशेष वैशिष्ट्ये
महात्मा फुले कृषि विद्यापीठ, राहुरी यांनी विकसित केलेला ‘फुले राजेवाडी’ हा वाण अंजीर उत्पादकांसाठी एक वरदानस्वरूप ठरला आहे. हा वाण कमी पाण्यावर उत्तम उत्पादन देतो, ज्यामुळे तो दुष्काळी भागातील शेतकऱ्यांसाठी एक फायदेशीर पर्याय ठरला आहे. पुणे जिल्ह्यातील पुरंदर, सोलापूर आणि छत्रपती संभाजीनगरसारख्या मर्यादित पाण्याची उपलब्धता असलेल्या प्रदेशात या पिकाची लागवड यशस्वी ठरली आहे. ‘फुले राजेवाडी’ हे वाण ‘पुना अंजीर’ जातीमधून निवड पद्धतीने विकसित केले गेले आहे. या वाणाची फळे आकर्षक अंजिरी रंगाची असून, प्रत्येक फळाचे वजन ६५ ते ७० ग्रॅम असते. फळातील विद्राव्य घटकांचे प्रमाण १८ ते २० टक्के आणि गराचे प्रमाण ८५ ते ८८ टक्के असल्याने ती उत्कृष्ट दर्जाची असतात. पूर्ण वाढ झालेल्या झाडापासून सरासरी ८५ ते ९० किलो उत्पादन मिळू शकते, हे या वाणाचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य आहे. म्हणूनच, आधुनिक शेतकरी अंजीर लागवड आणि फुले राजेवाडी वाण याकडे वेगाने आकर्षित होत आहेत.
कलमे उपलब्धता आणि शेवटचे शब्द
शेतकऱ्यांना उत्तम दर्जाची कलमे मिळणे हे यशस्वी बागायतीचे पहिले पाऊल आहे. ‘फुले राजेवाडी’ वाणाची कलमे महात्मा फुले कृषि विद्यापीठ, राहुरी आणि राष्ट्रीय कृषि संशोधन प्रकल्प, गणेशखिंड, पुणे येथे उपलब्ध आहेत. तसेच, अखिल भारतीय समन्वित कोरडवाहू फळपिके (अंजीर आणि सिताफळ) संशोधन प्रकल्प, जाधववाडी, ता. पुरंदर, जि. पुणे येथे डॉ. प्रदीप दळवे, डॉ. युवराज बालगुडे आणि सुनील नाळे या तज्ञांकडून या विषयातील तांत्रिक मार्गदर्शन मिळवता येते. अशा प्रकारे, योग्य मार्गदर्शन आणि उत्तम दर्जाची कलमे वापरून केलेली अंजीर लागवड आणि फुले राजेवाडी वाण यांची सांगड ही शेतकऱ्यांसाठी एक निश्चित आणि फायदेशीर व्यवसाय ठरू शकतो. शेवटी, अंजीर लागवड हा केवळ जमिनीचा पोत सुधारणारा नव्हे, तर शेतकऱ्यांचे आर्थिक स्थैर्य वाढवणारा एक शहाणपणाचा निर्णय ठरतो.