अक्षय तृतीया वैशाख शुद्ध पक्षाच्या तृतीया तिथीला साजरा होणारा एक अत्यंत पुण्यदायी आणि शुभदायी दिवस आहे . या दिवशी रोहिणी नक्षत्र आणि अभिजीत मुहूर्त असो किंवा बुधवारी येणा-या तृतीयेचा संयोग असो, सर्वत्र अक्षयतेचे फल प्राप्त होण्यासाठी कोणतेही कर्म मनोयोगे केले जातात . महाभारताच्या आख्यायिकेत अक्षय पात्राच्या माध्यमातून श्रीकृष्णाने अन्नाचा अनवरत प्रवाह राखला, तर जैन परंपरेनुसार प्रथम तीर्थंकर रिषभदेवाने इक्षू रस स्वीकारला . धार्मिक विधी, मंत्रजप, अन्नदान, वृक्षारोपण यांसारख्या पारंपरिक तसेच आधुनिक आर्थिक गुंतवणूक बहार्‍या या दिवशी केलेल्या प्रत्येक कर्माचे फळ अक्षय मानले जाते . खालील विस्तृत लेखामध्ये पंचांगानुसार शुभ मुहूर्त, धार्मिक आख्यायिका, विविध कर्मांचे सूक्ष्म मार्गदर्शन, तसेच अक्षय तृतीया दिवशी करावयाची कामे आणि टाळावयाच्या गोष्टी याबाबत सविस्तर आढावा घेण्यात आला आहे.
पंचांगानुसार महत्त्व
वैशाख शुद्ध तृतीया या दिवशी तिथी प्रारंभ होताच दिवसभर अक्षयतेची ऊर्जा प्रवाहित होते .
दिवसाची तृतीया तिथी २०२५ मध्ये २९ एप्रिल सकाळी ५:३१ वाजता सुरू होऊन ३० एप्रिल दुपारी २:१२ वाजता संपते .
अक्षय तृतीया मुहूर्त मुख्यतः प्रातः ब्रह्म मुहूर्त (४:५१ ते ५:३२) आणि अभिजीत मुहूर्त या कालखंडात श्रेष्ठ मानला जातो, ज्यात कोणतेही विघ्न न येण्याची खात्री असते .
रोहिणी नक्षत्र जुळणारा दिवस सोने-चांदी खरेदी, गृहप्रवेश, विवाह, व्यवसाय सुरू करण्यासाठी अतिअनुकूल मानला जातो .
या दिवशी पर्वतीय हिमालयातील गंगोत्री-यमुनोत्री मंदिरे अभिजित मुहूर्तात उघडली जातात, ज्यामुळे तीर्थयात्रेला विशेष महत्त्व प्राप्त होते .
धार्मिक पारंपरिक आख्यायिका
महाभारतातील अक्षय पात्र
महाभारत युद्धाच्या पहिल्या अढाई वर्षाच्या निर्वासित वेळात श्रीकृष्णाने द्रौपदीला व सर्व ऋषी-मुनिंनांना अन्नपुरवठा करणारे अक्षय पात्र प्रदान केले, ज्यामुळे अन्नाचा अखंड प्रवाह चालू राहिला .
पराशुराम जयंती
या दिवशी विष्णूाचे सहावे अवतार पराशुराम यांचा जन्मस्मरण म्हणून विशेष हवन-पूजा केली जाते, ज्यातून धर्म-संहितेचे रक्षण आणि अविनाशी शक्ती प्राप्त होते .
गंगावतरण आणि यमुनो-यमिनी
पृथ्वीवर पवित्र गंगा अवतरल्याचे स्मरण म्हणून यमुनोत्री व गंगोत्री मंदिरांची उघडणी या दिवशी केली जाते, ज्यामुळे चार धाम तीर्थयात्रेला प्रारंभ होते .
जैन परंपरेतील आहारा-चर्या
जैन परंपरेनुसार प्रथम तीर्थंकर रिषभदेवाने वर्षभराचे उपवास मोडून इक्षू रस स्वीकारला, ज्यातून वैराग्य आणि क्षमा ही जैन जीवनपद्धतीची मूळ शिकवण अधोरेखित होते .
अक्षय तृतीया दिवशी करावयाची कामे
पूजा-विधी आणि मंत्रजप
- अक्षय तृतीया दिवशी करावयाची कामे म्हणून सर्वप्रथम ब्रह्ममुहूर्तात विष्णुसहस्रनाम जप करणे शुभ ठरते .
- अक्षय तृतीया दिवशी करावयाची कामे म्हणून लक्ष्मी-गणेश-कुबेर पूजन विधीत पिवळी फुले, केशरयुक्त दूध व तुपाचे दीप अर्पण करणे अत्यंत फलदायी मानले जाते .
- अक्षय तृतीया दिवशी करावयाची कामे म्हणून श्रीसूक्त आणि कुबेरस्तोत्राचे पठण करण्याने चित्तशुद्धी व ऐश्वर्य प्राप्ती होते .
दान-पुण्य
- अक्षय तृतीया दिवशी करावयाची कामे म्हणजे गरीबांना अन्नदान करण्याचे पुण्य अविनाशी ठरते .
- अक्षय तृतीया दिवशी करावयाची कामे म्हणजे सार्वजनिक ठिकाणी स्वच्छ पाण्याचे वाटप करणे पुण्याचे मानले जाते .
- अक्षय तृतीया दिवशी करावयाची कामे म्हणजे शालेय विद्यार्थ्यांना पुस्तके व शालेय साहित्य दान करणे विद्या-वृद्धीसाठी हितकर .
- अक्षय तृतीया दिवशी करावयाची कामे म्हणजे गाई-पशु व पक्ष्यांना अन्न-पाणी देणे पर्यावरणपूरक व पुण्यदायी .
आर्थिक गुंतवणूक व खरेदी
- अक्षय तृतीया दिवशी करावयाची कामे म्हणजे २४ कॅरट सोने खरेदी करण्याने संपत्तीची वृद्धी होण्याचा विश्वास आहे .
- अक्षय तृतीया दिवशी करावयाची कामे म्हणजे चांदी किंवा कांस्य वस्तूंची खरेदी आर्थिक स्थैर्य वाढवते .
- अक्षय तृतीया दिवशी करावयाची कामे म्हणजे रिअल इस्टेटमधील नवीन प्रॉपर्टी खरेदी करणे दीर्घकालीन गुंतवणुकीसाठी योग्य .
- अक्षय तृतीया दिवशी करावयाची कामे म्हणजे म्युच्युअल फंड व शेअर्समध्ये गुंतवणूक करणे आधुनिक आर्थिक कलात समाविष्ट .
पर्यावरणीय व आरोग्यवर्धक उपक्रम
- अक्षय तृतीया दिवशी करावयाची कामे म्हणजे वृक्षारोपण करून पर्यावरणसंवर्धनात हातभार लावणे शुभ .
- अक्षय तृतीया दिवशी करावयाची कामे म्हणजे तुळशीच्या पानांचा पूजन व अभिषेक करणे आरोग्यासाठी हितकर .
- अक्षय तृतीया या दिवशी करावयाची कामे म्हणजे घरात पुष्पझाडे ठेवून सकारात्मक ऊर्जा वाढवणे शुभ मानले जाते .
- अक्षय तृतीया दिवशी करावयाची कामे म्हणजे ध्यान–प्राणायाम करून मानसिक शांती मिळवणे लाभदायी .
आधुनिक आर्थिक व व्यवसायिक प्रवाह
अक्षय तृतीयेच्या दिवशी बँकांमध्ये खाते उघडणे व एफडी सुरू करणे आर्थिक स्थैर्य वाढवते .
वाहन व्यवसायात या दिवशी मागणी २०–२५% इतकी वाढते, विशेषतः चारचाकी व दुचाकी खरेदीत .
रोजी-रोटीची उद्योगगटंही अक्षय तृतीयेच्या शुभदिनी नवीन व्यवसायाचे उद्घाटन करतात .
जैन परंपरा आणि आहारा-चर्या
जैन धर्मात अक्षय तृतीया दिवसाला ४००-दिवसीय वर्ष-मोक्ष उपवास (वर्षितप) संपवून इक्षू रस घेतला जातो, जो आत्मसंयम व क्षमेचे प्रतीक आहे .
अनेक तीर्थक्षेत्रांत या दिवशी व्रत-तपोभूमीचा समारंभ होतो व मोक्षमार्गाचे पूजन केले जाते .
टाळावयाच्या गोष्टी
- मांसाहार, मद्यपान, धूम्रपान यांचा पूर्णबंद निषेध .
- कर्ज घेणे–देणे आर्थिक अस्थिरता निर्माण करते म्हणून टाळावे .
- वादविवाद, कठोर वाणी, अपमानजनक शब्द प्रयोग टाळावा .
- प्लास्टिक व स्टीलच्या वस्तूंचे खरेदी करणे अशुभ .
- उपनयन, उपवास समारंभ यांसारख्या मोठ्या विधींसाठी हा दिवस अनुकूल नाही .
निष्कर्ष
अक्षय तृतीया हा दिवस एखाद्या कर्माची अक्षय फलप्राप्तीची संधी आहे, ज्यात अक्षय तृतीया सणाला करावयाची कामे केल्याने वैयक्तिक, कौटुंबिक व सामाजिक जीवनात समृद्धी, शांती व स्थैर्य वाढते. धार्मिक आख्यायिका, पंचांग, विधी व आधुनिक आर्थिक प्रवाह यांच्या संगतीत या दिवशी केलेले प्रत्येक पुण्यदायी कार्य अविनाशी ठरते. पुरातन परंपरा आणि आधुनिक जीवनशैलीच्या संगमातून अक्षय तृतीयेची भक्ती-उत्सव समृद्धीच्या नित्यप्रवाहाला चालना देते आणि प्रत्येकाची जीवनयात्रा अक्षयतेच्या प्रकाशात मार्गदर्शित करते.