कीटकनाशक फवारणीसाठी ड्रोन स्वार्म तंत्र: विदर्भाच्या शेतीतील क्रांती

महाराष्ट्राच्या हृदयस्थळी वसलेला विदर्भ प्रदेश, ज्याला राज्याचा ‘पांढरा सोन्याचा’ कापूस पट्टा म्हणून ओळखले जाते, तो सतत कीटकांच्या रूपी संकटांशी झुंजत आहे. बोलवर्म सारख्या विध्वंसक कीटकांमुळे दरवर्षी शेकडो कोटी रुपयांचे नुकसान शेतकरी सहन करतात, ज्यामुळे त्यांच्या आर्थिक स्थितीवर गंभीर परिणाम होतो. पारंपरिक कीटकनाशक फवारणी पद्धती म्हणजे केवळ अपुरी उपाययोजना ठरल्या आहेत, ज्या वेळखाऊ असून समस्येच्या मुळाशी हात घालू शकत नाहीत. अशा या निराशेच्या पार्श्वभूमीवर, एक क्रांतिकारी तंत्रज्ञान म्हणून कीटकनाशक फवारणीसाठी ड्रोन स्वार्म तंत्र उदयास आले आहे. हे तंत्र एकाच वेळी अनेक ड्रोन्सना एकत्रितपणे काम करून शेतीचे संरक्षण करण्यास सक्षम करते. विदर्भातील शेतकऱ्यांच्या जीवनात आमूलाग्र बदल घडवून आणण्याची क्षमता या कीटकनाशक फवारणीसाठी ड्रोन स्वार्म तंत्र मध्ये आहे.

ड्रोन स्वार्म तंत्र म्हणजे नक्की काय?

साधारणपणे,एकाच वेळी अनेक ड्रोन्सच्या समन्वित गटाला ड्रोन स्वार्म असे संबोधले जाते. कीटकनाशकांच्या फवारणीच्या संदर्भात, कीटकनाशक फवारणीसाठी ड्रोन स्वार्म तंत्र (Drone Swarm Technology)ही एक अशी प्रणाली आहे जिथे ५ ते ५० किंवा अधिक ड्रोन्स एकत्र काम करून एक विस्तृत शेतक्षेत्र कमीत कमी वेळेत आणि अत्यंत अचूकपणे फवारणी करू शकतात. ही प्रणाली जीपीएस आणि कृत्रिम बुद्धिमत्तेवर अवलंबून असते, ज्यामुळे प्रत्येक ड्रोनला स्वतःचे स्थान आणि इतर ड्रोन्सचे स्थान अचूकपणे माहिती असते. यामुळे फवारणीची पुनरावृत्ती किंवा क्षेत्राचा काही भाग वगळणे टाळता येते. लोकस्ट किंवा बोलवर्म सारख्या गटाने हल्ला करणाऱ्या कीटकांशी सामना करण्यासाठी हे तंत्र अत्यंत उपयुक्त ठरते. भारतात, Marut Drones, Leher आणि Jetayu Gadgets सारख्या कंपन्या या क्षेत्रात पाय ठोसत आहेत आणि भारत सरकारच्या DGCA सारख्या संस्थांनीही BVLOS (दृष्टीरेखाबाहेर) उड्डाणासाठी योग्य मार्गदर्शन केले आहे. अशा प्रकारे, शेतीक्षेत्रातील क्रांतीचे नेतृत्व कीटकनाशक फवारणीसाठी ड्रोन स्वार्म तंत्र करत आहे.

विदर्भातील कीटकसमस्येचे जडमूळ

विदर्भातील अमरावती,वर्धा, नागपूर या जिल्ह्यांमध्ये सुमारे दहा लाख हेक्टर क्षेत्रावर कापसाची लागवड केली जाते. या प्रदेशासाठी बोलवर्म आणि पिंक बोलवर्म हे सर्वात मोठे शत्रू ठरले आहेत, जे उत्पादनात २०-३०% घट घडवून आणू शकतात. पारंपरिक पद्धतीने फवारणी करताना एकतर मजुरांची उपलब्धता किंवा वेळेची कमतरता येऊ शकते, ज्यामुळे कीटकांवर नियंत्रण मिळवणे कठीण जाते. २०२० मध्ये झालेल्या टोळधाडीच्या हल्ल्यादरम्यान ड्रोन्सचा मर्यादित प्रमाणात वापर करण्यात आला होता, पण आता परिस्थिती बदलत आहे. अलीकडील अंदाजांनुसार, विदर्भातील प्रगतिशील शेतकऱ्यांनी ड्रोन तंत्रज्ञान स्वीकारल्यामुळे कीटकांचा बर्यापैकी प्रभावी प्रतिकार करता आला आहे. मोठ्या शेतजमिनींसाठी तर हे तंत्र वरदानस्वरूप आहे, कारण एकाच ड्रोनला बॅटरी बदलण्यासाठी जो वेळ जातो तो वाचतो. Leher सारख्या कंपन्यांच्या प्लॅटफॉर्मच्या मदतीने केवळ एका तासात २० एकर जमीन फवारणी करणे शक्य झाले आहे. महाराष्ट्र सरकारच्या ‘ड्रोन दीदी’ योजनेअंतर्गत हजारो महिलांना प्रशिक्षण देऊन ड्रोन पायलट म्हणून उभारण्याची मोहीम सुरू आहे, ज्यामध्ये कीटकनाशक फवारणीसाठी ड्रोन स्वार्म तंत्र या विषयाचा समावेश असेल.

विदर्भातील यशोगाथा: स्वार्म तंत्राची प्रत्यक्षातील अंमलबजावणी

विदर्भातील शेतकऱ्यांसाठी कीटकनाशक फवारणीसाठी ड्रोन स्वार्म तंत्र ही केवळ कल्पना राहिलेली नाही, तर ती प्रत्यक्षात राबवण्यात आलेली आहे. २०२५ मध्ये, Jetayu Gadgets या कंपनीने विदर्भातील कापूस शेतकऱ्यांसाठी एक प्रात्यक्षिक कार्यक्रम आयोजित केला होता, ज्यामध्ये १० ड्रोन्सच्या गटाने ५० एकर क्षेत्रावर बोलवर्मविरुद्ध फवारणी केली. या एकाच ऑपरेशनमुळे मजुरांची आवश्यकता ७०% ने कमी झाली आणि शेतकऱ्यांचा नफा सुमारे ३०% वाढला. Marut Drones चे ‘Harvest Pro’ मॉडेल AI आणि LiDAR तंत्रज्ञानाने सुसज्ज आहे, जे स्वार्मला रिअल-टाईममध्ये स्वतःला जमिनीच्या परिस्थितीनुसार ठरवू शकते. नागपूर जिल्ह्यातील १०० शेतकऱ्यांनी २०२५ च्या रब्बी हंगामात Leher कंपनीच्या स्वार्म तंत्रज्ञानाचा वापर करून ९०% यशस्वी कीड नियंत्रण मिळवले. तसेच, अमरावती जिल्ह्यात टोळधाडीच्या आणीबाणीच्या परिस्थितीत २० ड्रोन्सच्या गटाने २०० एकर क्षेत्र केवळ काही तासात कव्हर केले, जे पारंपरिक पद्धतीपेक्षा पाचपट वेगवान होते. महाराष्ट्र कृषी विभागाने ५० कोटी रुपयांचा निधी या दिशेने मंजूर केला आहे, ज्यात विदर्भातील KVK (कृषी विज्ञान केंद्र) मध्ये कीटकनाशक फवारणीसाठी ड्रोन स्वार्म तंत्र यावर प्रशिक्षण केंद्रे स्थापन करणे समाविष्ट आहे.

स्वार्म तंत्रज्ञानाचे विविध फायदे

कीटकनाशक फवारणीसाठी ड्रोन स्वार्म तंत्र राबवण्यामुळे शेतकऱ्यांना अनेक प्रकारचे फायदे मिळू शकतात. सर्वात महत्त्वाचा फायदा म्हणजे त्वरित कव्हरेज. मोठ्या प्रमाणावर कीटकांचा प्रादुर्भाव झाल्यास, त्यावर लगेच तोडगा काढणे गरजेचे असते. स्वार्म तंत्रामुळे मोठ्या शेतक्षेत्राची फवारणी केवळ एक-दोन तासांत पूर्ण करता येते, ज्यामुळे कीटकांचा पुढे प्रसार होणे थांबते. दुसरा मोठा फायदा म्हणजे अचूकता. कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या मदतीने ड्रोन्स कीटकांनी बाधित झालेले क्षेत्र ओळखू शकतात आणि त्या विशिष्ट भागावरच लक्ष्यकेंद्रित फवारणी करतात. यामुळे कीटकनाशकांचा वापर ३०-४०% कमी होतो, ज्यामुळे खर्चात तर बचत होतेच, पण पर्यावरणावर होणारा अनिष्ट परिणामही कमी होतो. तिसरा फायदा म्हणजे एकूण खर्चातील घट. मजुरावरचे अवलंबित्व कमी झाल्याने दीर्घकाळात खर्च आटोक्यात राहतो. एक स्वार्म ऑपरेशन ४ ते १२ लाख रुपयांच्या सुरुवातीच्या गुंतवणुकीत १०० एकर क्षेत्र कव्हर करू शकते. शिवाय, फवारणी दरम्यान ड्रोन्स मातीची ओलावा, हवामानाची स्थिती इत्यादी माहिती गोळा करतात, जी भविष्यातील शेतीविषयक नियोजनासाठी उपयुक्त ठरते. म्हणूनच, कीटकनाशक फवारणीसाठी ड्रोन स्वार्म तंत्र हे केवळ कीटकनाशकाचा उपयोग कमी करणारे तंत्रज्ञान नसून, एक बहुउद्देशीय शेतीसहाय्यक आहे.

समोरील आव्हाने आणि त्यावरील उपाययोजना

असे असूनही, कीटकनाशक फवारणीसाठी ड्रोन स्वार्म तंत्र या तंत्रज्ञानाला अजूनही अनेक आव्हानांचा सामना करावा लागत आहे. सर्वप्रथम, विदर्भासारख्या ग्रामीण भागात इंटरनेट कनेक्टिव्हिटीची समस्या आहे, जी स्वार्मच्या संप्रेषणासाठी अत्यावश्यक आहे. मात्र, एज कम्प्युटिंगसारख्या तंत्रज्ञानामुळे या समस्येवर मात करणे शक्य झाले आहे. दुसरे आव्हान म्हणजे सुरुवातीचा खर्च. एका ड्रोनची किंमत सुमारे ५ लाख रुपये असल्याने छोट्या शेतकऱ्यांसाठी त्याची परवडणूक होणे कठीण आहे. यासाठी सरकारी सबसिडी आणि सहकारी तत्त्वावर ड्रोन सेवा घेणे हे उपाय ठरू शकतात. तिसरे आव्हान म्हणजे नियामक मर्यादा. DGCA ने ड्रोन्ससाठी १२० मीटर उंचीची मर्यादा आणि इतर नियम लागू केले आहेत, ज्यांचे पालन करणे गरजेचे आहे. चौथी समस्या म्हणजे हवामान. विदर्भातील धूळ आणि धुक्यामुळे ड्रोन ऑपरेशन्सवर परिणाम होऊ शकतो, पण आता ऑल-वेदर ड्रोन्सचा विकास होत आहे. शेवटचे, पण सर्वात महत्त्वाचे आव्हान म्हणजे शेतकऱ्यांमध्ये जागरुकतेचा अभाव. बऱ्याच शेतकरी पारंपरिक पद्धतींचाच अवलंब करतात, त्यामुळे या नवीन तंत्रज्ञानाबद्दल मोहीम राबवून त्यांना पटवून देणे गरजेचे आहे. या सर्व आव्हानांवर मात करण्यासाठी सरकार, खासगी कंपन्या आणि शेतकऱ्यांनी एकत्रित प्रयत्न करणे आवश्यक आहे.

भविष्यातील संधी आणि शक्यतांचे आकाश

कीटकनाशक फवारणीसाठी ड्रोन स्वार्म तंत्रचे भविष्य अत्यंत तेजस्वी दिसत आहे. जागतिक आर्थिक मंचासारख्या संस्थांच्या अंदाजानुसार, AI आणि रोबोटिक्समुळे भारतीय शेतीतील उत्पादनात २०% वाढ होण्याची शक्यता आहे. जवळच्या भविष्यात, IoT (ऑफ थिंग्ज) आणि हायड्रोजन इंधन सेल्ससारख्या तंत्रज्ञानाचा समावेश करून ड्रोन स्वार्मची कार्यक्षमता आणि कालावधी वाढवण्यात येणार आहे. हायड्रोजन फ्युएल सेल्समुळे ड्रोन्सची उड्डाण कालावधी लक्षणीय वाढेल, ज्यामुळे ते अखंडितपणे दीर्घ काळ काम करू शकतील. शिवाय, 5G तंत्रज्ञानाचा प्रसार होताच ग्रामीण भागातील कनेक्टिव्हिटीच्या समस्येवर पूर्णपणे मात होण्याची अपेक्षा आहे. महाराष्ट्र सरकारच्या ‘ड्रोन दीदी’ योजनेसारख्या उपक्रमांमुळे ग्रामीण भागातील महिलांमध्ये रोजगारनिर्मिती होऊन त्यांचे सक्षमीकरण होणार आहे. अशा प्रकारे, कीटकनाशक फवारणीसाठी ड्रोन स्वार्म तंत्र हे केवळ शेतीक्षेत्रापुरते मर्यादित न राहता, ते सामाजिक-आर्थिक बदलाचे साधन बनण्याची क्षमता दाखवते.

निष्कर्ष: शेतीक्षेत्रातील नवीन युगाचा पाऊल

अखेरीस,असे म्हणण्यात काही अतिशयोक्ती ठरणार नाही की कीटकनाशक फवारणीसाठी ड्रोन स्वार्म तंत्र हे विदर्भातील शेतकऱ्यांसाठी एक वरदानस्वरूप ठरले आहे. कीटकनियंत्रणासाठी लागणारा वेळ, श्रम आणि खर्च यात लक्षणीय घट करण्याची क्षमता या तंत्रज्ञानामध्ये आहे. जेटायू आणि लेहर सारख्या कंपन्यांनी या तंत्रज्ञानाला व्यावसायिक पातळीवर नेले असून, सरकारी योजनांमुळे ते सामान्य शेतकऱ्यांच्या पोहोचीपर्यंत पोहोचत आहे. मात्र, यासाठी पुरेसे प्रशिक्षण आणि पायाभूत सुविधांची निर्मिती करणे अत्यावश्यक आहे. विदर्भातील प्रत्येक शेतकऱ्याने स्थानिक कृषी विज्ञान केंद्र (KVK) किंवा ड्रोन कंपन्यांशी संपर्क साधून या तंत्रज्ञानाचा पुरेपूर लाभ घ्यावा. शेतीक्षेत्राला आधुनिक तंत्रज्ञानाचा पाठपुरावा करण्यासाठी कीटकनाशक फवारणीसाठी ड्रोन स्वार्म तंत्र ही एक ऐतिहासिक पाऊल आहे, जी शेतकऱ्यांना समृद्धीच्या नवीन दिशेने नेणार आहे.