विना नांगरणी शेती करून तुरीचे भरघोस उत्पादन घेणारा शेतकरी

छत्रपती संभाजीनगर जिल्ह्यातील पैठण तालुक्यातील देवगाव येथील दीपक जोशी हे शेतकरी आजच्या कृषी क्षेत्रातील एक वेगळे नाव आहे. सात वर्षांपासून त्यांच्या शेतात नांगरणी, खुरपणी किंवा तणनाशकाचा वापर झाला नसूनही तूरचे पीक भरघोस येते आहे. हे सर्व शक्य झाले आहे विना नांगरणी शेतीतील तूर लागवड या पद्धतीमुळे. जेव्हा अनेक शेतकरी पारंपरिक शेतीपद्धतींच्या अडचणींना तोंड देत आहेत, तेव्हा जोशींचे शेत नांगरणीशिवाय शेतीचे एक आदर्श उदाहरण म्हणून उभे आहे. त्यांच्या या प्रयोगाने विना नांगरणी शेतीतील तूर लागवड या पद्धतीचे फायदे स्पष्टपणे दिसून आले आहेत.

पावसाचे पाणी रोखण्याचे कसब

सप्टेंबर २०२३ मध्ये झालेल्या अतिवृष्टीमुळे अनेक शेतकऱ्यांची पिके पाण्याखाली गेली आणि जमीन वाहून गेली. परंतु, दीपक जोशी यांच्या शेतात साधे पाणी साचलेसुद्धा नाही. हे चमत्कार त्यांनी विना नांगरणी शेतीतील (Zero Tillage Farming) तूर लागवड या पद्धतीमुळे शक्य झाल्याचे सांगितले. जमिनीची सच्छिद्रता आणि पाणी शोषण्याची क्षमता वाढल्यामुळे अतिवृष्टीचे नुकसान टाळता आले. या अनुभवाने विना नांगरणी शेतीतील तूर लागवड या पद्धतीची पर्यावरणास अनुकूल अशी भूमिका सिद्ध झाली आहे.

मातीच्या आरोग्यात सुधारणा

दीपक जोशी यांची देवगाव येथील वडिलोपार्जित जमीन सुरुवातीला अतिशय वाईट अवस्थेत होती. तेथे पाणी साचण्याची समस्या होती आणि मातीची सुपीकता कमी होती. परंतु, विना नांगरणी शेतीतील तूर लागवड या पद्धतीने केवळ सात वर्षांत या जमिनीचे संपूर्ण रूपांतर घडवून आणले. मागील पिकांच्या मुळांचे अवशेष जमिनीत कुजल्यामुळे माती सुपीक बनली आणि पाणी मुरण्याची क्षमता वाढली. हे रूपांतर विना नांगरणी शेतीतील तूर लागवड या पद्धतीच्या माध्यमातूनच शक्य झाले.

विना नांगरणी तंत्रज्ञानाची तपशीलवार माहिती

विना नांगरणी शेतीतील तूर लागवड करण्यासाठी काही महत्त्वाच्या नियमांचे पालन करावे लागते. सर्वप्रथम, शेतात नांगरणी, खुरपणी, वखरणी किंवा कोळपणी करू नये. दुसरे म्हणजे, पेरणी केल्यानंतर फक्त पिकांच्या खोडाजवळील तण काढावा, इतर तणावर ग्रास कटर मारावा किंवा शिफारस केलेले तणनाशक वापरावेत. तिसरे, पीक काढल्यानंतर फक्त वरचा भाग कापावा, मुळे जमिनीतच राहू द्यावीत. चौथे, त्याच जमिनीत दुसऱ्या हंगामात पुन्हा पीक घ्यावे. या सर्व नियमांचे काटेकोरपणे पालन केल्यास विना नांगरणी शेतीतील तूर लागवड यशस्वी होऊ शकते.

आर्थिक फायदे

विना नांगरणी शेतीतील तूर लागवड या पद्धतीमुळे शेतकऱ्यांना आर्थिक फायदे होतात. दीपक जोशी यांच्या म्हणण्यानुसार, या पद्धतीमुळे त्यांचा एकरी किमान दहा हजार रुपये खर्च वाचतो. नांगरणी, खुरपणी, वखरणी आणि तण निर्मूलनासाठी होणारा खर्च यातून वाचतो. हा खर्च शेतकऱ्यांच्या नफ्यामध्ये रूपांतरित होतो. शिवाय, विना नांगरणी शेतीतील (No tillage farming) तूर लागवड मुळे रासायनिक खतांची गरज कमी होते, ज्यामुळे अतिरिक्त खर्चापासून मुक्तता मिळते.

पर्यावरणीय लाभ

विना नांगरणी शेतीतील तूर लागवड मुळे पर्यावरणावर सकारात्मक परिणाम होतात. मातीतील सेंद्रीय कर्ब वाढते, ज्यामुळे माती सुपीक बनते. जमीन सच्छिद्र होते आणि पावसाचे पाणी जमिनीत मुरते, ज्यामुळे पाण्याचा साठा वाढतो. शिवाय, तण वाढवल्यामुळे पिकांचे सहजीवन प्रस्थापित होते आणि मित्र किडी व शत्रू किडींचे योग्य व्यवस्थापन होते. यामुळे विना नांगरणी शेतीतील तूर लागवड या पद्धतीत रोग, अळी आणि किडींचा प्रादुर्भाव कमी होतो.

शेतकऱ्यांसाठी संदेश

दीपक जोशी यांनी इतर शेतकऱ्यांनाही ही पद्धत अवलंबण्याचा आग्रह केला आहे. त्यांच्या म्हणण्यानुसार, “मी मागील सात वर्षांपासून विना नांगरणी शेतीतील तूर लागवड करतो आहोत. आत्तापर्यंत या पद्धतीचे कोणतेही दुष्परिणाम दिसून आले नाहीत. प्रत्येक शेतकऱ्याने थोड्याशा क्षेत्रावर हा प्रयोग करावा. नक्कीच फायदा होईल.” विना नांगरणी शेतीतील तूर लागवड ही पद्धत शाश्वत शेतीच्या दिशेने एक महत्त्वाची पाऊल ठरू शकते.

विना नांगरणी शेती: शाश्वत शेतीची गरज

पारंपारिक शेतीमध्ये नांगरणी ही एक मूलभूत प्रक्रिया मानली जाते, परंतु आधुनिक काळात या पद्धतीचे दीर्घकालीन दुष्परिणाम जाणवू लागले आहेत. वारंवार नांगरणीमुळे मातीतील सूक्ष्मजीव नष्ट होतात, मातीची सुपीकता कमी होते आणि जमिनीची पाणी शोषण्याची क्षमता घटते. हवामान बदलाच्या काळात, जेव्हा अतिवृष्टी आणि दुष्काळ यांचे चक्र वारंवार घडू लागले आहे, तेव्हा जमीन नांगरल्याशिवाय शेती करणे केवळ पर्याय न राहता एक गंभीर गरज बनली आहे. ही पद्धत मातीची नैसर्गिक रचना कायम ठेवते, त्यातील कार्बनचे प्रमाण वाढवते आणि पावसाचे पाणी जमिनीत खेळते ठेवून पाण्याचा साठा करण्यास मदत करते. त्यामुळे, पर्यावरणास अनुकूल आणि शाश्वत असणारी ही पद्धत आजच्या काळात अत्यंत महत्त्वाची ठरली आहे.

मातीचे आरोग्य आणि पर्यावरण संवर्धन

या शेतीपद्धतीमुळे मातीचे आरोग्य टिकून राहते आणि पर्यावरणाचे संवर्धन होते. नांगरणी टाळल्यामुळे मातीतील सेंद्रिय पदार्थांचे प्रमाण वाढते, ज्यामुळे मातीची सच्छिद्रता वाढते आणि पाण्याचा झिरपण्याचा दर सुधारतो. ही पद्धत अवलंबल्यास मातीतील उपजाऊ थर वाहून जाणे थांबते आणि मातीची धूप रोखली जाते. तसेच, रासायनिक खतांवरचे अवलंबूनपणा कमी होऊन भूजल प्रदूषणात घट होते. शिवाय, ही पद्धत इंधनाचा वापर कमी करून हरितगृह वायूंचे उत्सर्जन कमी करण्यासही मदत करते. अशाप्रकारे, नांगरणीशिवायची शेती ही केवळ शेतीचीच नव्हे तर संपूर्ण पर्यावरणीय तंत्राच्या संरक्षणाची कुंजी ठरू शकते.

निष्कर्ष

दीपक जोशी यांच्या यशस्वी प्रयोगाने विना नांगरणी शेतीतील तूर लागवड या पद्धतीचे महत्त्व उजेडात आले आहे. ही पद्धत केवळ खर्च कमी करण्यासाठीच नव्हे, तर मातीचे आरोग्य सुधारण्यासाठी आणि पर्यावरणास अनुकूल शेतीसाठीही महत्त्वाची आहे. विना नांगरणी शेतीतील तूर लागवड ही पद्धत अवलंबून शेतकरी आर्थिकदृष्ट्या सक्षम होऊ शकतात आणि शाश्वत शेतीचा भाग बनू शकतात.