हुमणी अळीचा बंदोबस्त करण्यासाठी उपाययोजना जाणून घ्या

महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांना सोयाबीन, कापूस, तूर या महत्त्वाच्या पिकांवर नुकसान करणारी हुमणी अळी (Holotrichia serrata) ही एक गंभीर समस्या आहे. ही बहुभक्षी किड विविध पिकांच्या मुळांवर हल्ला करून भरपूर उत्पादनाचा बळी घेते. या कीडेचे प्रभावी व्यवस्थापन करणे, म्हणजेच **हुमणी अळीचा बंदोबस्त**, हे शेतीच्या यशासाठी अत्यंत गरजेचे आहे. यशस्वी **हुमणी अळीचा बंदोबस्त** करण्यासाठी तिच्या वर्तनाचे ज्ञान आणि वेळेवरची कारवाई महत्त्वाची ठरते.

हुमणी अळीचे जीवनचक्र व उपद्रव स्वरूप

हुमणी अळीचे जीवनचक्र साधारणपणे एक वर्षाचे असते, ज्यात ती बहुतांश वेळ जमिनीखाली राहते. मादी भुंगा पावसाच्या सुरुवातीनंतर (मे-जुलै) जमिनीत सरासरी ४० ते ५० अंडी घालते. ही अंडी फक्त ३ ते ५ दिवसात उबवतात आणि त्यातून बारीक पिवळसर अळया बाहेर पडतात. हीच अळी अवस्था, जी ६ ते ८ महिने टिकते, ही नुकसानकारक असते. हुमणी अळीची पूर्ण वाढ झालेली अळी ३ ते ५ सेंटीमीटर लांब, मांसल, पांढुरकी ते मलिन पिंगट रंगाची आणि वैशिष्ट्यपूर्ण ‘C’ आकारात दिसते. ही अळी ज्वारी, बाजरी, मका, भात, गहू, ऊस, मिरची, मूग, करडई, वांगी, कापूस आणि सूर्यफूल या सर्व पिकांच्या मुळांवर उपजीविका करते. मुळे कुरतडून खाण्यामुळे पिकांचे पाणी व पोषक द्रव्ये शोषण करण्याचे क्षमतेवर घातक परिणाम होतो, परिणामी पिके उधळून जमिनीवर कोसळतात. या विध्वंसक वर्तनाला आळा घालणे हेच **हुमणी अळीचा बंदोबस्त** करण्याचे मुख्य उद्दिष्ट आहे.

हुमणी अळीच्या उपद्रवाची लक्षणे ओळखणे

शेतात हुमणी अळीच्या उपद्रवाची वेळेवर ओळख होणे हा **हुमणी अळीचा बंदोबस्त** करण्याच्या प्रक्रियेतील पहिला पायरी आहे. पिकांच्या विशिष्ट ओळीमध्ये किंवा ठिकाणी झाडांची पाने पिवळी पडून कुंचल्यासारखी दिसणे हे एक प्रमुख लक्षण आहे. अशी झाडे आढळल्यास, ती मुळासकट उपटून पाहावी. जर मुळे कुरतडलेली किंवा खाल्लेली आढळतील, तर हुमणी अळीचा उपद्रव असण्याची शक्यता खूप जास्त असते. जमिनीतील अळ्यांची घनता मोजण्यासाठी शेतातून एकरी २० ठिकाणी मातीचे नमुने (१ फूट लांब x १ फूट रुंद x ६ इंच खोल) घेऊन त्यांची सूक्ष्मपणे तपासणी करावी. हे निरीक्षण पाऊस सुरू झाल्यानंतर लगेच करावे, विशेषतः संध्याकाळी, कारण भुंगे सक्रिय असतात. या प्रारंभिक चेतावणीच्या लक्षणांचा अर्थ लावणे हा प्रभावी **हुमणी अळीचा बंदोबस्त** सुरू करण्याचा मार्ग दाखवतो.

प्रभावी हुमणी अळीचा बंदोबस्त: एकात्मिक पद्धती

**हुमणी अळीचा बंदोबस्त** हा फक्त किटकनाशकावर अवलंबून न राहता, अनेक पद्धतींचे समन्वय साधून करावा लागतो. पाऊस सुरू झाल्यानंतर, शेतातील बाभुळ, बोर आणि कडुलिंब यासारख्या झाडांचे संध्याकाळी निरीक्षण करणे गरजेचे आहे. या झाडांखाली प्रकाश सापळे (लाईट ट्रॅप्स) लावणे ही एक चांगली यांत्रिक नियंत्रण पद्धत आहे. प्रकाशाकर्षित होऊन भुंगे या सापळ्यात सापडतात. एका मादी भुंग्याला नष्ट केल्याने ४०-५० अळ्यांच्या वाढीवर बंदी येते, त्यामुळे ही पद्धत **हुमणी अळीचा बंदोबस्त** करण्यासाठी खूप उपयुक्त ठरते. जर प्रकाश सापळ्यांमध्ये किंवा झाडांवर सरासरी प्रति झाड २० किंवा अधिक भुंगे सापडले, तर नियंत्रण मोहीम राबवणे गरजेचे आहे. भुंग्यांच्या संख्येनुसार कारवाईचे तातडीचे स्वरूप **हुमणी अळीचा बंदोबस्त** यशस्वी होण्यासाठी निर्णायक ठरते.

उपाययोजना: जैविक ते रासायनिक पद्धती

उपद्रवाच्या तीव्रतेनुसार **हुमणी अळीचा बंदोबस्त** करण्यासाठी वेगवेगळ्या पद्धतींचा अवलंब करावा लागतो. उपद्रव स्थानिक आणि सौम्य असल्यास, जैविक नियंत्रण अत्यंत परिणामकारक ठरू शकते. जैविक मित्र बुरशी मेटॅरायझियम (Metarhizium anisopliae) चा वापर करावा. हे करण्यासाठी दोन मार्ग आहेत: एकतर ४ मिली मेटॅरायझियम द्राव प्रति लिटर पाण्यात मिसळून पिकाच्या मुळाशी आळवणी करावी, किंवा १ किलो मेटॅरायझियम १०० किलो शेणखतात मिसळून प्रति हेक्टर शेतात फेकावे. ही बुरशी अळ्यांना संसर्गित करून त्यांचा नाश करते आणि पर्यावरणास अनुकूल असते. तथापि, मोठ्या प्रमाणावर उपद्रव असल्यास (जमिनीतील घनता जास्त असल्यास), रासायनिक किटकनाशकांचा अवलंब करावा लागू शकतो. डॉ. डी. बी. उंदीरवाडे, कीटकशास्त्रज्ञ, डॉ. पंडित दीनदयाळ कृषी विद्यापीठ, अकोला, यांच्या शिफारसीनुसार खालीलपैकी एक उपाय वापरावा:
* फिप्रोनील ४०% + इमिडॅक्लोप्रिड ४०% दानेदार: ५ ग्रॅम प्रति १० लिटर पाण्यात द्राव करून खोडांजवळ टाकावे.
* कार्बोफ्यूरॉन ३% दानेदार: ३३.३ किलो प्रति हेक्टर खोडांजवळ ओलसर जमिनीत मिसळावे.
* थायोमेथोक्झाम ०.४% + बायफेनथ्रिन ०.८% दानेदार: १२ किलो प्रति हेक्टर खोडांजवळ ओलसर जमिनीत मिसळावे.
* थायोमेथोक्झाम ०.९% + फिप्रोनिल २% दानेदार: १२ ते १५ किलो प्रति हेक्टर खोडांजवळ ओलसर जमिनीत मिसळावे.

किटकनाशकांचा वापर करताना मजुरांना संपूर्ण संरक्षण साहित्य (मास्क, दस्ताने, गॉगल्स इ.) पुरवणे अनिवार्य आहे. पहिल्या फवारणीनंतर तीन आठवड्यांनी परिस्थितीचे मूल्यमापन करून गरज भासल्यास दुसरी फवारणी करावी. भुंग्यांच्या क्रियाकलापाच्या कालावधीत (पावसानंतर) बाभुळ, कार्लिंग आणि बोर या झाडांवर पहिली फवारणी करणे अधिक प्रभावी ठरते. योग्य पद्धतीची निवड हा **हुमणी अळीचा बंदोबस्त** यशस्वी करण्याचा मुख्य घटक आहे.

शेतकऱ्यांसाठी शेवटचे शब्द

हुमणी अळी हा सोयाबीन व इतर पिकांचा स्थायी शत्रू असला तरी, सतत निरीक्षण, वेळेवरची कारवाई आणि एकात्मिक व्यवस्थापन पद्धतींचा (IPM) अवलंब करून याचे नुकसान लक्षणीय प्रमाणात कमी करता येते. **हुमणी अळीचा बंदोबस्त** हा केवळ किटकनाशक फवारणीवर अवलंबून नसून, प्रकाश सापळे, जैविक नियंत्रक, योग्य वेळी केलेले निरीक्षण आणि शास्त्रोक्त शिफारसींचा अंमल यांचे समन्वयाने करावा लागतो. पावसाआधी व पावसानंतर लगेचच शेताची पाहणी करणे, भुंग्यांची संख्या मोजणे आणि जैविक उपायांना प्राधान्य देणे ही यशाची गुरुकिल्ली आहे. लक्षणीय प्रादुर्भावाच्या परिस्थितीतच शेवटचा पर्याय म्हणून रासायनिक किटकनाशकांचा विवेकपूर्ण वापर, संरक्षण साधने घालून करावा. सततची जागरूकता आणि समन्वित प्रयत्नांद्वारेच सोयाबीन, कापूस व इतर पिकांना हुमणी अळीच्या नासाडीपासून टिकवून धरणे शक्य आहे, ज्यामुळे शेतकऱ्यांचे उत्पन्न व उत्पादकता सुरक्षित राहील.