भारत हा जगातील प्रमुख द्राक्ष उत्पादक देशांपैकी एक आहे. विशेषतः महाराष्ट्रातील नाशिक, सांगली, सोलापूर आणि पुणे या भागांत द्राक्ष उत्पादन मोठ्या प्रमाणात होते. २०२४-२५ च्या हंगामात भारताने सुमारे १ लाख टन द्राक्ष निर्यात केले, ज्यातील मोठा हिस्सा युरोपियन युनियन (ईयू) सारख्या बाजारपेठांकडे गेला. द्राक्ष निर्यात ही शेतकरी आणि निर्यातदारांसाठी आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर आहे, परंतु यासाठी कठोर गुणवत्ता आणि सुरक्षितता निकष पूर्ण करणे आवश्यक आहे. कृषी व प्रक्रिया खाद्य पदार्थ निर्यात विकास प्राधिकरण (अपेडा) ही संस्था द्राक्ष निर्यातीसाठी नोंदणी प्रक्रियाची मुख्य नियामक आहे. अपेडाची नोंदणी (APEDA Registration) ही द्राक्ष निर्यातीसाठी नोंदणी प्रक्रियाचा पहिला आणि अत्यावश्यक टप्पा आहे, जी शेतकऱ्यांना आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत प्रतिस्पर्धी बनवते.
या लेखात द्राक्ष निर्यातीसाठी नोंदणी प्रक्रियाचे सविस्तर वर्णन केले आहे. यात शेतकरी, पॅकहाऊस आणि निर्यातदारांसाठी लागणाऱ्या पायऱ्या, कागदपत्रे आणि ईयू सारख्या बाजारपेठांसाठी विशेष आवश्यकता यांचा समावेश आहे. ही प्रक्रिया मुख्यतः अपेडाच्या ग्रेपनेट (GrapeNet) पोर्टलद्वारे चालवली जाते, जी ट्रेसिबिलिटी आणि अवशेष नियंत्रण सुनिश्चित करते.
द्राक्ष निर्यातीसाठी पात्रता निकष
द्राक्ष निर्यातीसाठी नोंदणी प्रक्रियाअंतर्गत नोंदणी करणे हे कोणत्याही व्यक्ती किंवा संस्थेसाठी उपलब्ध आहे, परंतु खालील निकष पूर्ण असणे आवश्यक आहे:
- व्यवसाय: भारतात नोंदणीकृत असावा (प्रोप्रायटरी, पार्टनरशिप किंवा कंपनी). निर्यात, उत्पादन किंवा व्यापाराशी संबंधित असावा.
- आयात-निर्यात कोड (आयईसी): परदेशी व्यापार महानिदेशालय (डीजीएफटी) कडून मिळालेला वैध आयईसी अनिवार्य आहे.
- उत्पादन: द्राक्ष ही अपेडाच्या फळे आणि भाज्यांच्या श्रेणीत येते, त्यामुळे अपेडा नोंदणी आवश्यक आहे.
- शेतकरी/प्लॉट: निर्यात-योग्य द्राक्ष उत्पादनासाठी प्लॉटची नोंदणी आवश्यक; अवशेष-मुक्त (रिड्यू) उत्पादन आणि जीएपी (गुड अॅग्रीकल्चरल प्रॅक्टिसेस) पालन.
- पॅकहाऊस: अपेडा-मान्यताप्राप्त असावा, ज्यात कोल्ड स्टोरेज आणि ग्रेडिंग सुविधा असाव्यात.
अपेडा नोंदणी ही तीन वर्षांसाठी वैध असते आणि त्यानंतर नूतनीकरण करावे लागते. शुल्क सुमारे ५,००० रुपये (कर वगळून) आहे.
द्राक्ष पॅकेजिंग व्यवसाय कसा सुरू करावा? संपूर्ण मार्गदर्शन
आवश्यक कागदपत्रे
द्राक्ष निर्यातीसाठी नोंदणी प्रक्रियासाठी खालील मुख्य कागदपत्रे लागतात. ही यादी निर्यातदार, शेतकरी आणि पॅकहाऊससाठी वेगवेगळी असू शकते:
- व्यवसाय नोंदणी प्रमाणपत्र: कंपनी रजिस्ट्रेशन किंवा पार्टनरशिप डीड.
- जीएसटी नोंदणी प्रमाणपत्र.
- आयईसी प्रमाणपत्र (डीजीएफटीकडून).
- बँक खाते तपशील (ईसीआयएफसी कोडसह).
- एफएसएसएआय लायसन्स (अन्न सुरक्षेसाठी, आवश्यक असल्यास).
- शेतकरी/प्लॉटसाठी: अर्ज फॉर्म (अॅनेक्सर-१), रासायनिक स्प्रे रेकॉर्ड (अॅनेक्सर-२ए), शेताचा नकाशा, ७/१२ उतारा, जीएपी प्रमाणपत्र (इच्छनीय).
- पॅकहाऊससाठी: प्रॉफॉर्मा-१ अर्ज, जागेचा नकाशा, वैद्यकीय फिटनेस प्रमाणपत्रे, अपेडा मान्यता प्रमाणपत्र.
- निर्यातदारासाठी: अपेडा फॉर्म ए (अर्ज), पासपोर्ट-साइज फोटो, शुल्क चालान.
- इतर: अवशेष विश्लेषण अहवाल (अॅनेक्सर-१०), एगमार्क ग्रेडिंग प्रमाणपत्र (सीएजी).
ईयू निर्यातीसाठी अतिरिक्त: रिड्यू अहवाल (ईयू एमआरएलनुसार), फ्युमिगेशन प्रमाणपत्र आणि कंटेनर लोडिंग शीट.
नोंदणी प्रक्रियेच्या पायऱ्या
द्राक्ष निर्यातीसाठी नोंदणी प्रक्रिया ही बहुस्तरीय प्रक्रिया आहे. ती मुख्यतः ऑनलाइन (अपेडा वेबसाइट आणि ग्रेपनेटद्वारे) होते. खाली स्टेप-बाय-स्टेप मार्गदर्शन:
- व्यवसाय नोंदणी आणि आधारभूत तयारी:
कंपनी किंवा व्यवसाय नोंदणी करा (आरओसी किंवा स्थानिक अधिकाऱ्याकडे). जीएसटी आणि आयईसी मिळवा (डीजीएफटी पोर्टलवर ऑनलाइन अर्ज). अपेडा वेबसाइट (apeda.gov.in) वर अकाउंट तयार करा आणि ‘रजिस्टर अस अ मेम्बर’ सेक्शनमध्ये जा. - अपेडा नोंदणी (आरसीएमसी):
अपेडा फॉर्म ए भरून ऑनलाइन सबमिट करा. आवश्यक कागदपत्रे अपलोड करा (स्कॅन केलेली आणि सही केलेली). शुल्क ऑनलाइन पेमेंट करा (५,००० रुपये). अपेडा कागदपत्रे तपासते (७-१० दिवस); मंजुरीनंतर आरसीएमसी प्रमाणपत्र मिळते. ही नोंदणी तीन वर्षांसाठी वैध; नूतनीकरणासाठी ३० दिवस आधी अर्ज करा. - शेतकरी/प्लॉट नोंदणी (फार्म रजिस्ट्रेशन):
जिल्हा अधीक्षक कृषी/उद्यान अधिकारीकडे अॅनेक्सर-१ फॉर्मसह अर्ज करा (ग्रेपनेटद्वारे). प्लॉट तपशील (क्षेत्रफळ ≤१ हेक्टर, वाण, वय) सादर करा; नोंदणी क्रमांक मिळतो (उदा. AA-01-01-001-0001-01). शारीरिक तपासणी होते; रासायनिक स्प्रे रेकॉर्ड (अॅनेक्सर-२ए) आणि शेत नकाशा जोडा. प्रमाणपत्र (अॅनेक्सर-२बी) जारी होते, वैध ३ वर्षांसाठी. वार्षिक नूतनीकरण (१ सप्टेंबर ते ३१ डिसेंबर); उशीर झाल्यास १०० रुपये दंड. कापणीपूर्वी दोन तपासण्या: नोंदणीवेळी आणि नमुना घेण्यापूर्वी (≤२० दिवस). - पॅकहाऊस मान्यता:
डायरेक्टोरेट ऑफ मार्केटिंग अँड इन्स्पेक्शन (डीएमआय) कडे प्रॉफॉर्मा-१ अर्ज करा (शुल्क १,००० रुपये). जागेची तपासणी: स्वच्छता, कीटकनिरोधक, कोल्ड स्टोरेज (०-१०°से, ९०-९५% आर्द्रता). अपेडा मान्यता प्रमाणपत्र मिळाल्यावर एगमार्क ग्रेडिंगसाठी सीए (सर्टिफिकेट ऑफ अथॉरायझेशन) मिळवा. निर्यातदार पॅकहाऊस क्रमांक घोषित करतो (अॅनेक्सर-१२). - अवशेष तपासणी आणि ग्रेडिंग:
कापणीनंतर शेतकरी घोषणा देतो (अॅनेक्सर-३: प्रतिबंधित रसायने न स्प्रे केल्याबद्दल). अपेडा-मान्यताप्राप्त लॅबमध्ये नमुने घ्या (अॅनेक्सर-७: ५ किलो नमुना, १५+ ठिकाणांहून). रिड्यू विश्लेषण (अॅनेक्सर-९: ईयू एमआरएलनुसार, उदा. अॅझॉक्सिस्ट्रोबिन ३.० मिग्रॅ/किग्रॅ); अहवाल ६ दिवसांत (अॅनेक्सर-१०). एगमार्क ग्रेडिंग: डीएमआय लॅबमध्ये अर्ज (शुल्क ०.१% एफओबी, किमान २०० रुपये); सीएजी प्रमाणपत्र मिळवा (टीएसएस ≥१६° ब्रिक्स, साखर/अम्ल गुणोत्तर ≥२०:१). - निर्यात घोषणा आणि शिपमेंट:
निर्यातदार घोषणा (अॅनेक्सर-१२) आणि पीएससी (फायटो-सॅनिटरी सर्टिफिकेट) मिळवा. ग्रेपनेटवर ट्रेसिबिलिटी सुनिश्चित करा; नमुने ६० दिवस कोल्ड स्टोरेजमध्ये ठेवा. कंटेनरवर एगमार्क चिन्ह आणि लेबलिंग (वाण, ग्रेड, मूळ, वजन).
ईयू आणि इतर बाजारपेठांसाठी विशेष आवश्यकता
ईयू ही भारताची प्रमुख द्राक्ष निर्यात बाजारपेठ आहे (७०%+ हिस्सा). येथे रिड्यू एमआरएल (मॅक्सिमम रेसिड्यू लिमिट) कठोर आहेत (उदा. प्रतिबंधित रसायने शून्य). अपेडा ईयूला मान्यताप्राप्त पॅकहाऊसची यादी पाठवते. इतर बाजार (युकेच, ऑस्ट्रेलिया) साठी कोडेक्स स्टँडर्ड्स पालन करा. अपयशी रिड्यूसाठी प्लॉट निलंबित होते; पुन:तपासणी शक्य. द्राक्ष निर्यातीसाठी नोंदणी प्रक्रियामध्ये ईयू-संबंधित आवश्यकतांना प्राधान्य देणे आवश्यक आहे.
आव्हाने आणि उपाय
द्राक्ष निर्यातीसाठी नोंदणी प्रक्रियामध्ये काही आव्हाने येतात, जसे उशीर नोंदणीमुळे दंड, रिड्यू अपयशामुळे नुकसान, कागदपत्रे अपूर्णता. उपाय म्हणून अपेडा प्रशिक्षण घ्या, सीआयबीअँडआरसी-नोंदणीकृत रसायने वापरा (अॅनेक्सर-५). सरकारी अनुदान (५०% रिड्यू तपासणीसाठी) उपलब्ध आहे. ही द्राक्ष निर्यातीसाठी नोंदणी प्रक्रिया अधिक सुकर करण्यासाठी डिजिटल प्लॅटफॉर्मचा वापर वाढवा.
निष्कर्ष
द्राक्ष निर्यातीसाठी नोंदणी प्रक्रिया ही गुणवत्ता आणि सुरक्षिततेची हमी देते, जी शेतकऱ्यांना १००-१५० रुपये/किग्रॅचे भाव मिळवून देते. अपेडा आणि ग्रेपनेटद्वारे ही प्रक्रिया डिजिटल झाली असून, योग्य नियोजनाने निर्यातदार २०-३०% नफा कमावू शकतात. अधिक माहितीसाठी अपेडा वेबसाइट किंवा स्थानिक कार्यालयाशी संपर्क साधा. निर्यात ही केवळ व्यवसाय नाही, तर शेतीला जागतिक पातळीवर नेणारा मार्ग आहे! द्राक्ष निर्यातीसाठी नोंदणी प्रक्रियाचा योग्य वापर करून तुम्हीही यशस्वी होऊ शकता.