झारखंडच्या गोड्डा जिल्ह्यातील बेल्दीह गावातील मनोज मुर्मू यांनी आपल्या शेतजमिनीची कमकुवत होत चाललेली सुपीकता जेव्हा नजरेआड करणे शक्य नाहीसे झाले, तेव्हा त्यांना खोलवर विचार करावा लागला. यातूनच शेण विरहित सेंद्रिय खत निर्मिती बाबत त्यांना कल्पना सुचली. त्यांच्या गावातील बहुसंख्य शेतकरी, जसे की देशाच्या अनेक भागात, रासायनिक खतांच्या जोरावर उत्पादन वाढवण्याचा प्रयत्न करत होते. पण मनोज यांनी हे लक्षात घेतले की या खतांमुळे थोड्या काळात उत्पादन वाढले तरी, दीर्घकाळात मातीचा पोत ढासळतो, सुपीकता कमी होते आणि जमीन वाळूसारखी खरखरीत बनते. याशिवाय, रासायनिकांमुळे पिकांची नैसर्गिक रोगप्रतिकारक शक्तीही घटते, ज्यामुळे रोग व कीडांचा प्रादुर्भाव वाढतो आणि अखेरीस उत्पादन घसरते. ही चक्रव्यूह सोडवण्याचा त्यांचा मार्ग म्हणजे एक अभिनव कल्पना – **शेण विरहित सेंद्रिय खत निर्मिती**, ज्यामुळे त्यांना रासायनिक अवलंबनावर मात करता आली.
शेणावरच्या अवलंबनावर मात करणारा एक नवा शोध
पारंपारिक सेंद्रिय शेती प्रामुख्याने गुरांच्या शेणावर अवलंबून असते. पण मनोज यांना हे जाणवले की सर्व शेतकऱ्यांच्या परिस्थितीत पुरेसा शेण उपलब्ध होणे किंवा त्याची नेहमीची खरेदी करणे हे सर्वांसाठी शक्य नसते, विशेषत: लघु शेतकऱ्यांसाठी. त्यांनी प्रश्न विचारला: शेतातच उपलब्ध असलेल्या निरुपयोगी वाटणाऱ्या गोष्टींचा वापर करून उत्तम खत तयार करता येणे शक्य आहे का? या विचारातूनच त्यांनी एक अभिनव प्रयोग सुरू केला, ज्याचा मुख्य आधार होता **शेण विरहित सेंद्रिय खत निर्मिती**. त्यांच्या या दृष्टिकोनाने शेणाशिवायही उत्तम दर्जाचे सेंद्रिय खत तयार करण्याच्या शक्यतेचे द्वार उघडले.
शेतातील कचऱ्याचे सोन्यात रूपांतर: निर्मिती प्रक्रिया
मनोज मुर्मू यांची **शेण विरहित सेंद्रिय खत निर्मिती** पद्धत आश्चर्यकारकपणे सोपी आणि खर्चिक नसली तरीही अत्यंत प्रभावी आहे. त्यांनी शेतात पडलेले तण, वाळलेली पाने, झाडांच्या छाटणीतून निघालेली काडीकचरा, कुजलेली लाकूडकचरा, मुळ्या आणि इतर कोणताही जैविक कचरा गोळा करण्यास सुरुवात केली. हा सर्व कचरा एका विशिष्ट खड्ड्यात साठवला जातो. या जैविक सामग्रीवर थोडे पाणी शिंपडले जाते आणि महत्त्वाचे म्हणजे, स्थानिक स्त्रोतातून मिळालेल्या जैविक जिवाणूंचे मिश्रण त्यात मिसळले जाते. हे जिवाणू नैसर्गिक कुजण्याच्या प्रक्रियेस गती देतात. या संपूर्ण मिश्रणाला साधारणतः १५ ते २० दिवस नैसर्गिकरीत्या कुजू दिले जाते, ज्यादरम्यान तापमान नियंत्रित होण्यासाठी ते कधीकधी ढवळले जाते. या कालावधीनंतर, जे सुधारित, गोडवा सारखे उत्तम दर्जाचे खत तयार होते, ते मुळांना टाकण्यासाठी पूर्णपणे तयार असते. ही संपूर्ण **शेण विरहित सेंद्रिय खत निर्मिती** प्रक्रिया शेतातील निरुपयोगी कचऱ्याचे मौल्यवान संसाधनात रूपांतर करते.
जमीन आणि पिकाच्या आरोग्यातील उल्लेखनीय सुधारणा
मनोज यांच्या या **शेण विरहित सेंद्रिय खत निर्मिती** पद्धतीने तयार झालेल्या खताचा वापर केल्याने जमिनीवर होणारे सकारात्मक परिणाम लगेच दिसू लागले. सर्वप्रथम, जमिनीचा पोत (soil texture) लक्षणीयरीत्या सुधारतो. हे खत मातीत सेंद्रिय अंश वाढवते, ज्यामुळे माती अधिक सारखी (friable) आणि पाणी धरण्याची क्षमता वाढलेली बनते. हे खत मातीतील सूक्ष्मजीवांच्या जीवनाला खाद्य पुरवते, ज्यामुळे लाभदायी जिवाणू आणि कृमिजीवन संपन्न होते. हे सूक्ष्मजीव पिकांच्या मुळांशी सहजीवन निर्माण करतात (जसे की मायकोरायझा) आणि पोषक तत्वे विशेषत: फॉस्फरस, पिकांना सहज उपलब्ध करून देतात. मातीतील सेंद्रिय अंश वाढल्यामुळे ओलावा जास्त काळ टिकतो, ज्यामुळे पाण्याची बचत होते आणि पाणी साचत नाही. याचा एक अप्रत्यक्ष फायदा म्हणजे तणांचा उगव कमी होणे. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, या खतामुळे पिकांची नैसर्गिक रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते, पिके निरोगी राहतात आणि उत्पादनात सातत्य येते. या सर्व गुणधर्मांमुळे हे **शेण विरहित सेंद्रिय खत निर्मिती**ने तयार झालेले खत अत्यंत परिणामकारक ठरते.
आर्थिक आणि पारिस्थितिक समाधानाचा मार्ग
मनोज मुर्मू यांच्या या **शेण विरहित सेंद्रिय खत निर्मिती** पद्धतीचे आर्थिक फायदेही त्याच्या पर्यावरणीय फायद्यांइतकेच महत्त्वाचे आहेत. सर्व प्रक्रिया शेतात उपलब्ध असलेल्या वाया जाणाऱ्या कचऱ्यावर आधारित असल्याने या खताचा उत्पादन खर्च अत्यंत कमी आहे. रासायनिक खतांवरचा खर्च मोठ्या प्रमाणात कमी होतो, ज्यामुळे एकूण उत्पादन खर्चात झपाट्याने घट होते आणि शेती अधिक नफ्यात जाऊ शकते. याशिवाय, जमिनीची दीर्घकालीन सुपीकता टिकून राहिल्याने भविष्यातील खतावरील खर्च आणि अवलंबन कमी होते. पर्यावरणाच्या दृष्टिकोनातून, हे एक टिकाऊ पद्धत आहे. रासायनिक खतांचा वापर कमी झाल्याने जमिनीचे आणि भूगर्भातील पाण्याचे प्रदूषण रोखण्यास मदत होते. शेतातील कचऱ्याचा योग्य वापर होतो आणि हरितगृह वायूंचे उत्सर्जन कमी करण्यासाठीही हे उपयुक्त आहे. म्हणूनच, ही **शेण विरहित सेंद्रिय खत निर्मिती** केवळ शेतकऱ्याच्या पोटापाण्यासाठी नव्हे तर पृथ्वीच्या आरोग्यासाठीही चांगली आहे.
गावातील बदलाचे आणि राष्ट्रीय प्रेरणेचे प्रतीक
मनोज मुर्मू यांचा हा यशस्वी प्रयोग आता फक्त त्यांच्या शेतापुरता मर्यादित न राहता गोड्डा जिल्ह्यातील बेल्दीह गाव आणि आसपासच्या भागातील शेतकऱ्यांच्या चर्चेचा आणि प्रेरणेचा विषय बनला आहे. त्यांच्या यशाने आणि स्पष्ट परिणामांनी गावातील अनेक शेतकऱ्यांना हे पाऊल उचलण्यास प्रोत्साहन दिले आहे. आता अनेक शेतकरी मनोज यांच्या **शेण विरहित सेंद्रिय खत निर्मिती** पद्धतीचा अवलंब करत आहेत. हे केवळ उत्पादनातील वाढीबद्दल नाही तर त्यांच्या जमिनीचा पोत सुधारताना पाहण्याच्या आनंदाबद्दलही आहे. हे स्वस्त, सोपे आणि स्थानिक संसाधनांवर आधारित असल्याने लघु आणि सीमांत शेतकऱ्यांसाठी हे एक वरदानाचे मॉडेल ठरत आहे. त्यांचा हा प्रयोग भारतातील सेंद्रिय शेती चळवळीसाठी एक नवीन दिशादर्शक ठरू शकतो, विशेषत: अशा भागात जेथे पुरेसा शेण उपलब्ध नाही. त्यांच्या या कार्यामुळे **शेण विरहित सेंद्रिय खत निर्मिती** ही संकल्पना केवळ एक पर्याय न राहता, सर्वांसाठी सुलभ आणि पर्यावरणपूरक शेतीचा एक आदर्श मार्ग बनते आहे.
**निष्कर्ष:** मनोज मुर्मू यांचा बेल्दीह गावातील प्रयोग हा केवळ एक वैयक्तिक यशाची गोष्ट नसून, भारतीय शेतीला दिसणाऱ्या अनेक आव्हानांवर मात करण्याची एक शाश्वत आणि व्यवहार्य कल्पना सिद्ध करतो. शेतातील निरुपयोगी कचऱ्याचे मौल्यवान खतात रूपांतर करणारी ही **शेण विरहित सेंद्रिय खत निर्मिती** पद्धत शेतकऱ्यांना रासायनिक खतांच्या महागड्या आणि धोकादायक चक्रावरून मुक्त करते, जमिनीचे आरोग्य पुनर्संचयित करते आणि शेतीला खऱ्या अर्थाने नफ्यात आणते. त्यांचे कार्य हे एक ज्वलंत उदाहरण आहे की स्थानिक उपाय, सर्जनशील विचार आणि नैसर्गिक प्रक्रियेवर विश्वास ठेवून शाश्वत आणि फायदेशीर शेती करणे शक्य आहे. ही पद्धत ग्रामीण भारताच्या शेतीच्या भवितव्याला एक नवीन आणि आशादायी दिशा देऊ शकते.