भारतामध्ये ऊस उत्पादनाचा सुमारे २५–३०% भाग गुळ आणि खांडसरीसाठी वापरला जातो आणि २०२४ मध्ये भारताचा गुळ उत्पादन अंदाजे ९.२ मिलियन टन इतका होता. परंपरागत पद्धतीत ऊसाचा रस उकळवून पाणी वाफविण्यात येते, परंतु या पद्धतीची ऊष्णता कार्यक्षमता फारच कमी (~१५%) असल्याने जास्त इंधन लागते. हा अडथळा लक्षात घेता, गुळ निर्मितीसाठी आधुनिक तंत्रज्ञान अवलंबणे महत्त्वाचे ठरते. आधुनिक पद्धतींमुळे उत्पादनाची कार्यक्षमता वाढते, इंधनाचा वापर कमी होतो आणि श्रमाची गरजही कमी होते. त्यामुळे शेतकऱ्यांना गुळ निर्मितीसाठी आधुनिक तंत्रज्ञान वापरून उत्पन्न व दर्जा दोन्ही सुधारता येतात.
आधुनिक गुळ उत्पादनातील यंत्रसामग्री आणि प्रक्रिया
गुळ निर्मितीसाठी आधुनिक तंत्रज्ञान अंतर्गत अनेक तांत्रिक उपकरणे आणि सुधारित प्रक्रिया वापरल्या जातात. पारंपरिक पेटी गुळ उद्योगात ज्या भट्टी, एका किंवा दोन स्टिम-जॅकेट पॅनचा वापर होत असे, त्याऐवजी आता मल्टी-इफेक्ट इव्हॅपोरेटर (एकाहून अधिक स्टिम-जॅकेट पॅन), वॅक्यूम पॅन, फ्रीज प्री-कॉन्सन्ट्रेशन यंत्रणा इत्यादी वापरात आहेत. उदाहरणार्थ, पातळ ऊसाचा रस फ्रिजमध्ये अंशद्रव्य पद्धतीने गोठवून त्यातून पाणी काढून घेण्याची प्रणाली वापरून ऊसाचे बॅगास इंधनाचे ७७% पर्यंत बचाव होऊ शकतो, तसेच गुळाचा दर्जाही सुधारतो. आयसीएआर-सीपीएचईटीमध्ये तयार केलेल्या डिह्यूमिडिफायर आणि न्यूमॅटिक आस्पिरेटरमुळे दाणेदार गुळाच्या पावडरचे संचलन सुलभ झाले आहे. गुळ निर्मितीसाठी आधुनिक तंत्रज्ञान अंतर्गत या सर्व उपकरणांचा समावेश होतो. प्रमुख उपकरणे खालीलप्रमाणे आहेत:
- मल्टी-इफेक्ट इव्हॅपोरेटर: अनेक स्टिम-जॅकेट पॅनमध्ये भांडे साखरेसाठी उष्णता पुनर्वापर करून इंधन बचत.
- वॅक्यूम पॅन (बाष्पीकरणीय भांडे): कमी दाबात तापमान कमी ठेवून रस शोषण, ज्याने ऊर्जा खर्च कमी होतो.
- फ्रीज प्री-कॉन्सन्ट्रेशन सिस्टम: थंड प्रक्रियेत रसातील पाण्याची बर्फाप्रमाणे विल्हेवाट लावून ६२% पाणी आधीच काढून टाकले जाते, ज्यामुळे उरलेल्या रसाचे उकळणे जलद होते.
- डिह्यूमिडिफायर व न्यूमॅटिक आस्पिरेटर: गुळाच्या दाण्यांचे साठवण आणि वाहतुकीत ओलावा नियंत्रित करतात व त्याची वाहतूक सोपी करतात.
- हीट पंप व सौर तापीय यंत्रणा: इंधन बचतीसाठी ऊर्जाप्रभावी उष्णता देतात (हीट पंपद्वारे थंड तरंग वापरून रस पूर्वतापित).
या साऱ्य़ा उपकरणांनी गुळ तयार करण्याची प्रक्रिया स्वयंचलित, वेगवान आणि अधिक स्वच्छ झाली आहे. गुळ निर्मितीसाठी आधुनिक तंत्रज्ञान वापरल्याने उत्पादनाची चपळता वाढते व प्रक्रिया दरम्यान मानवी श्रम कमी लागतो.
ऊर्जा बचत आणि पर्यावरणपूरक उपाय
गुळ उद्योगात ऊर्जा बचत आणि पर्यावरण रक्षण सध्या खूप महत्त्वाचे झाले आहे. पारंपरिक एकल पॅन प्रक्रियेत फर्नेसचे ऊष्णता उपयोगिती केवळ १५% इतके असते, ज्यामुळे इंधन (बॅगास, लाकूड इ.) जास्त लागते. परंतु चार-पॅन किंवा मल्टी-पॅन प्रणाली वापरल्यास ही कार्यक्षमता ३०–५५% पर्यंत वाढते आणि बॅगासची आवश्यकता २.३९ किग्रॅम/किलोपासून १.७५ किग्रॅम/किलो ने कमी करता येते. त्यामुळे इंधन खर्चात मोठी बचत होते. तसंच, SEDL कंपनीने विकसित केलेली बायलर-रहित LTE प्रणाली बॅगास न जाळता प्रक्रिया चालू ठेवते, ज्यामुळे १००% इंधनविना व शून्य-कार्बन उत्सर्जन शक्य झाले आहे. त्यांनी तयार केलेल्या आधुनिक गुळ यंत्रणेमध्ये गरम पाणी व फ्ल्यू गॅसेस पुनर्वापरातून वापरले जातात आणि पाणीही पुनर्चक्रित केले जाते, ज्याने प्रदूषण आणि पाणी वापरात बचत होते. या उच्च-प्रभावी प्रणालीमुळे गुळ निर्मितीसाठी आधुनिक तंत्रज्ञानद्वारे ऊर्जा बचत आणि स्वच्छ प्रक्रिया सुनिश्चित केली जाते. परिणामी, गुळ उद्योगाचा पर्यावरणावरील ताण कमी होतो आणि शाश्वत पद्धतीने गुळाची उत्पादकता वाढवता येते.
दर्जा सुधारणा आणि गुणवत्ता नियंत्रण
गुणवत्ता आणि दर्जा सुधारणे हे आधुनिक तंत्रज्ञानाचा आणखी एक फायदा आहे. पारंपरिकपणे गुळ रंग आणि चवीसाठी रसायने जसे की ऑर्थोफॉस्फोरिक ऍसिड, हायड्रोजन सल्फाईट, सोडियम बेंझोनेट आणि कृत्रिम रंग/स्वाद वापरले जातात. त्यामुळे गुळ अतिगोड किंवा रसायनिक चवीचा होऊ शकतो. आधुनिक पद्धतींमध्ये या सर्व रासायनिकांचा वापर कमी करण्यावर भर दिला जातो. उदाहरणार्थ, पुणेतील संशोधक ओंकार भिऊंगडे यांनी पूर्णपणे नैसर्गिक घटकांचा वापर करून रासायनमुक्त गुळ उत्पादन प्रक्रिया विकसित केली आहे. या प्रक्रियेमुळे गुळाचे पौष्टिक तत्त्व टिकते आणि तो संपूर्णतः सेंद्रिय–औषधी दर्जाचा बनतो. तसेच, फ्रिज प्री-कॉन्सन्ट्रेशनच्या वापराने रसाच्या तापमानाला कमी वेळ उपचार होत असल्याने गुळात अँटीऑक्सिडंट्स आणि सूक्ष्म पोषक द्रव्यांची मात्रा राहते. संक्षेपाने, गुळ निर्मितीसाठी आधुनिक तंत्रज्ञान वापरल्याने रासायनिकरहित पद्धती अमलात आणता येतात, ज्यामुळे गुळ अधिक चविष्ट, पोषणमूल्यपूर्ण आणि दर्जेदार बनतो. त्यामुळे बाजारात याचे मागणीही वाढते आणि निर्यात संधी सुधारणार्या पर्यावरणपूरक गुळाला मिळतात.
कच्चा माल हाताळणी आणि अंतर्गत प्रक्रिया
गुळ उत्पादनातील कच्चा माल (ऊस) आणि अंतर्गत प्रक्रियेतील नियंत्रणासाठीही आधुनिक तंत्रज्ञान उपयुक्त आहे. औद्योगिक पातळीवरील रोलर क्रशर यंत्रणेने ऊसाचा रस जलद व कार्यक्षमपणे काढता येतो. नंतर रस फिबर्स व मळीपासून स्वच्छ करण्यासाठी स्वयंचलित फिल्टर्स व वेगवेगळ्या निटके उपाय अवलंबले जातात. उदाहरणार्थ, आयसीएआर-सीपीएचईटी मध्ये विकसीत डिह्यूमिडिफायर आणि न्यूमॅटिक आस्पिरेटरमुळे गुळाचे दाणे वाहतुकीत ओलावा कमी करून टिकाऊ व सुबक राहतात. या यंत्रणेमुळे गुळाचे पावडर किंवा खडे दळणी करणे व फिल्टर करणे सुकर होते. याशिवाय, तापमान आणि सांद्रता योग्य राखण्यासाठी डिजिटल बॅलन्सेस, ब्रीक्स मीटर, तापमान नियंत्रक यंत्रांचा वापर होतो, ज्यामुळे तयार गुळात निर्धारित गोडवा आणि ओघ टिकवता येतो. गुळ निर्मितीसाठी आधुनिक तंत्रज्ञानमध्ये अशा इनपुट हाताळणी आणि नियंत्रण प्रणालींचाही समावेश होतो. परिणामी, कच्च्या ऊसापासून सुरळीत प्रक्रिया करून श्रम व वेळेची बचत होते आणि अंतिम उत्पादनाची शुद्धता वाढते.
नाविन्यपूर्ण प्रयोग आणि स्टार्टअप
गुळ उद्योगात अनेक नवकल्पना व स्टार्टअपद्वारे गुळ निर्मितीसाठी आधुनिक तंत्रज्ञान आणखी पुढे नेले जात आहे. उदाहरणार्थ, सिरमावती संशोधकांनी रासायनिक मुक्त जैविक गुळ निर्मितीचे पध्दत विकसित केले आणि त्यास जर्मनीतील पेटंटही मिळाले. तर Spray Engineering Devices Limited (SEDL) या कंपनीने जगातील पहिले बायलरशिवाय गुळ उत्पादन यंत्र तयार केले आहे. त्यांच्या LTE प्रणालीमुळे ६०,००० टन बॅगास बचत झाली असून प्रक्रिया पूर्णपणे पर्यावरणपूरक व उर्जा बचतीची बनली आहे. या यंत्रणेमध्ये पाणी पुनर्बांधणी व सौर ऊर्जेचा वापर करून उत्सर्जन शून्यावर आणले गेले आहे. याशिवाय ‘Sarvaay Solutions’ सारख्या नवोद्यमांनी Resource-Efficient Jaggery Processing (REJP) या पेटंट तंत्रज्ञानाने १००% रासायनिक-मुक्त गुळाची निर्मिती केली आहे (शेल्फ लाइफही ४ पट सुधारलेली). या सर्व उदाहरणांनी स्पष्ट होते की गुळ निर्मितीसाठी आधुनिक तंत्रज्ञान केवळ पारंपरिक प्रक्रिया सुधारत नाही तर नाविन्यपूर्ण पद्धती आणि नवकल्पना देखील आणते, ज्यामुळे शेतकऱ्यांसमोरील गुळ व्यवसायाची संधी व व्याप्ती वाढते.
सरकारी योजना आणि आर्थिक प्रोत्साहन
नवीन तंत्रज्ञान अंगीकारणाऱ्या गुळ व्यवसायासाठी सरकारनेही विविध योजना सुरू केल्या आहेत. आत्मनिर्भर भारत योजनेअंतर्गत ‘एक जिल्हा – एक उत्पादन’ उपक्रमात कोल्हापूर जिल्ह्यासाठी गुळ उद्योगाला स्थान देण्यात आले आहे. या योजनेखाली गुळ उत्पादन व ब्रँडिंगसाठी ५०% पर्यंत अनुदान मिळू शकते. तसेच केंद्र शासन 35% आणि राज्य शासन 15% इतके दोन स्तरांवरचे अनुदान देत असल्याने एकूण ५०% अनुदान उपलब्ध होते. उदाहरणार्थ, ३० लाख रुपये खर्चाची गुळ यंत्रणा उभारल्यास केंद्र शासनाकडून १० लाख आणि राज्याकडून ५ लाख रुपये अनुदान मिळण्याची शक्यता आहे. याशिवाय व्यावसायिक ब्रँडिंगसाठीही खर्चाच्या ५०% अनुदानाची तरतूद आहे. अशा आर्थिक सहाय्यामुळे शेतकरी गुळ निर्मितीसाठी आधुनिक यंत्रे विकत घेऊन व्यवसाय सुरू करु शकतात. सरकारच्या या प्रोत्साहनामुळे गुळ निर्मितीसाठी आधुनिक तंत्रज्ञान अवलंबणाऱ्या उद्योजकांना मोठी मदत होईल आणि संपूर्ण गुळ उद्योग टिकाऊपणे वाढेल.
संदर्भ: गुळ उत्पादन आणि तंत्रज्ञान याविषयीची वरील माहिती संशोधन लेख, सरकारी अहवाल व तंत्रसाहित्यावर आधारित आहे.