गवती चहा: कोकणातील सुवर्णसंधी आणि शासनाचा पाठिंबा
गवती चहा ही केवळ एक सुगंधी वनस्पती नाही तर कोकण प्रदेशातील शेतकऱ्यांसाठी आर्थिक सबलता निर्माण करणारी महत्त्वाची पीकपद्धती आहे. सर्दी-खोकला, पडसा यांसारख्या सामान्य आजारांवर उपचार करण्याच्या त्याच्या औषधी गुणधर्मांमुळे जागतिक स्तरावर मागणी असलेल्या गवती चहाची लागवड करणे हा एक फायदेशीर पर्याय आहे. ही बहुवार्षिक वनस्पती उष्ण व दमट हवामानात चांगली वाढते, जी अट कोकणात भरपूर पूर्ण होते.
औषधी सामर्थ्य आणि औद्योगिक उपयुक्तता
गवती चहा हा त्याच्या पानांमधून मिळणाऱ्या उच्च दर्जाच्या सुगंधी तेलासाठी प्रसिद्ध आहे. या पानांमध्ये सुमारे ०.२५ ते ०.५० टक्के तेलाचे प्रमाण असून, त्यातील सिट्रल (७५-८५%) हे प्रमुख घटकद्रव्य व्हिटॅमिन ‘ए’ च्या उत्पादनात मोलाची भूमिका बजावते. साबण, केसांचे तेल, अत्तरे, औषधे आणि सौंदर्यप्रसाधने यासारख्या उत्पादनांच्या निर्मितीमध्ये या तेलाचा मोठ्या प्रमाणावर उपयोग होतो. गवती चहाची लागवड केल्यास हे मौल्यवान तेल सहज उपलब्ध होऊ शकते, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना स्थिर उत्पन्नाची खात्री मिळते.
कोकण: गवती चहाची लागवड करण्यासाठी आदर्श नैसर्गिक अधिवास
कोकण भौगोलिकदृष्ट्या गवती चहाच्या लागवडीसाठी अत्यंत अनुकूल आहे. हा प्रदेश सुगंधी वनस्पतींचा नैसर्गिक अधिवास मानला जातो, जेथे पावसाळ्यात डोंगर उतारांवर अनेक सुगंधी वनस्पती स्वयंस्फूर्तपणे उगवतात. कोकणातील नारळाच्या बागांमधील रिक्त जागा किंवा डोंगर उतार हे गवती चहाची लागवड करण्यासाठी उत्तम स्थाने आहेत. येथील दमट हवामान आणि लालसर, चांगल्या निचऱ्याची जमीन या पिकाच्या वाढीसाठी आवश्यक असलेल्या परिस्थितीशी पूर्णतः सुसंगत आहे. हवामानाचे तापमान या वनस्पतीतील सुगंधी द्रव्ये (उडणारे तेल) टिकवून ठेवण्यास मदत करते, कारण अतितापमानामुळे तेलाचे प्रमाण कमी होण्याची शक्यता असते.
गवती चहाच्या यशस्वी लागवडीसाठी जमिनीची तयारी व वाणविधान
गवती चहाची लागवड यशस्वी करण्यासाठी जमिनीची योग्य पूर्वतयारी अत्यंत महत्त्वाची आहे. प्रथम जमिनीची चांगली नांगरणी करून, उभी किंवा आडवी कुळव द्यावी. प्रति हेक्टर ८ ते १० टन कुजलेले शेणखत जमिनीत मिसळावे, ज्यामुळे मात्रेची सुपीकता वाढते. फुटवे (रोपे) लावण्याच्या पद्धतीने गवती चहाची लागवड करताना प्रत्येक दोन रोपांमध्ये ६० सें.मी. अंतर ठेवणे आवश्यक आहे. योग्य अंतर राखल्यास पिकाची वाढ चांगली होते आणि रोगांचा प्रादुर्भाव रोखता येतो. गवती चहाची लागवड करण्याचा हा पाया घालून दिल्यास उत्पादनात लक्षणीय वाढ करता येते.
खतव्यवस्थापन: उच्च उत्पादनाची गुरुकिल्ली
गवती चहाला सुगंधी तेलाचे उत्तम प्रमाण मिळविण्यासाठी संतुलित खतव्यवस्था अत्यंत गरजेची आहे. लागवडीच्या वेळी प्रति हेक्टर ५० किलो नत्र (N), ५० किलो स्फुरद (P) आणि ५० किलो पालाश (K) या प्रमाणात मूलभूत खते द्यावीत. त्यानंतर, प्रत्येक कापणीनंतर पुनर्वाढीसाठी ऊर्जा देण्यासाठी प्रति हेक्टर ५० किलो नत्रखत द्यावे. योग्य खतव्यवस्थेमुळे गवती चहाची लागवड अधिक फलदायी बनते आणि वार्षिक उत्पादनक्षमता वाढविण्यास मदत होते. जैविक खते वापरल्यास तेलाची गुणवत्ता आणि बाजारातील मागणी अधिक वाढू शकते.
पाणी व्यवस्थापन: पावसावर अवलंबून, पण पुरेसे
गवती चहाला वाढीसाठी पुरेसा आर्द्रता आणि पाणी आवश्यक असते. सुदैवाने, कोकणातील भरपूर पर्जन्यामुळे पावसाळ्यात पाणी देण्याची आवश्यकता नसते. मात्र, उन्हाळ्याच्या काळात, जेव्हा पर्जन्यवृष्टी कमी होते, तेव्हा दर १० ते १२ दिवसांनी सिंचन करावे लागते. गवती चहाच्या लागवडीत पाण्याचा ताण टाळणे गंभीर आहे, कारण त्यामुळे वनस्पतीतील सुगंधी तेलाचे प्रमाण लक्षणीयरीत्या कमी होऊ शकते. ड्रिप सिंचन पद्धत पाणी वाचवून तसेच कार्यक्षम सिंचन करण्यासाठी उत्तम पर्याय आहे.
कापणीचे महत्त्व आणि उत्पादनक्षमता
गवती चहाची लागवड करण्याचे खरे फळ उचित कापणी व्यवस्थापनानेच मिळते. वर्षातून ३ ते ४ कापण्या करता येतात. उच्च गुणवत्तेचे तेल मिळवण्यासाठी कापणी योग्य वेळी करणे गरजेचे आहे. पहिली कापणी लागवडीनंतर ३-४ महिन्यांनी करावी. गवत जमिनीपासून अर्ध्या फूट (सुमारे १५ सेमी) उंचीवर कापावे, ज्यामुळे पुन्हा वाढीस सुरुवात होण्यास मदत होते. पहिल्या वर्षी सुमारे ५० ते ७० टन ओले गवत प्रति हेक्टर मिळू शकते. दुसऱ्या वर्षापासून, योग्य व्यवस्थापनाने हे उत्पादन १०० टन प्रति हेक्टरपर्यंत वाढवता येते. या गवतापासून सुमारे ३५० किलो सुगंधी तेल काढता येऊ शकते, ज्याची बाजारात मोठी किंमत मिळते.
शासनाच्या योजना: गवती चहा शेतीसाठी वरदान
भारत सरकार व महाराष्ट्र शासन औषधी आणि सुगंधी वनस्पतींच्या शेतीला मोठ्या प्रमाणात प्रोत्साहन देत आहे. गवती चहाच्या शेतीसाठी खालील योजनांद्वारे लक्षणीय आर्थिक सहाय्य मिळू शकते:
1. **राष्ट्रीय आयुष मिशन (NAM):** औषधी वनस्पतींच्या शेतीसाठी ही प्रमुख योजना आहे. या अंतर्गत गवती चहासारख्या पिकांच्या लागवडीसाठी खरेदी केलेल्या रोपांच्या किंमतीवर ३०% पर्यंत अनुदान (कमाल ३०,००० रु प्रति हेक्टर) दिले जाते. खते, शेणखत यांच्यासाठीही आर्थिक मदत उपलब्ध आहे.
2. **सुगंधी वनस्पती विकास योजना (Aroma Mission – CSIR):** भारत सरकारच्या विज्ञान व तंत्रज्ञान विभागाच्या (DST) ह्या उपक्रमात सुगंधी वनस्पतींच्या संशोधन, लागवड, प्रक्रिया आणि विपणनाला प्रोत्साहन दिले जाते. गवती चहासारख्या पिकांच्या प्रक्रिया युनिट्स स्थापनासाठी अनुदानाची तरतूद येथे आहे.
3. **एमएसएमई क्लस्टर डेव्हलपमेंट प्रोग्राम:** सुगंधी तेलाचे स्थानिक उत्पादन व प्रक्रिया वाढवण्यासाठी लहान-मध्यम उद्योगांना (MSME) या योजनेअंतर्गत आधारभूत सुविधा व तांत्रिक सहाय्य दिले जाते. गवती चहाच्या तेलाचे अतिरिक्त उत्पादन करणाऱ्या शेतकऱ्यांना याचा फायदा होऊ शकतो.
4. **परंपरागत शेती विकास योजना (PKVY) / जैविक शेती योजना:** जैविक पद्धतीने गवती चहाची लागवड केल्यास या योजनांद्वारे प्रमाणन खर्चाचे अनुदान (७५% पर्यंत, कमाल ५ लाख रुपये) आणि तीन वर्षांसाठी प्रति हेक्टर १०,००० रुपये इनपुट सबसिडी मिळू शकते. जैविक तेलाची जागतिक बाजारपेठेत अधिक किंमत असते.
5. **महाराष्ट्र राज्य औषधी वनस्पती बोर्ड:** राज्यस्तरावर, या बोर्डद्वारे औषधी व सुगंधी वनस्पतींच्या शेतीसाठी माहिती, प्रशिक्षण आणि काही प्रकरणांमध्ये रोपांच्या खरेदीसाठी सहाय्य उपलब्ध करून दिले जाते. कोकणासारख्या प्रदेशातील शेतकऱ्यांना हा बोर्ड थेट संपर्क साधण्यासाठी प्रोत्साहित करतो.
**योजनांचा लाभ घेण्याची प्रक्रिया:**
* **ओळख:** स्थानिक कृषी अधिकारी, कृषी विज्ञान केंद्र (KVK), किंवा जिल्हा औषधी वनस्पती अधिकारी यांच्याशी संपर्क साधून योग्य योजना ओळखा.
* **अर्ज:** संबंधित योजनेचा अर्ज फॉर्म भरा (सहसा ऑनलाइन उपलब्ध). गवती चहाच्या लागवडीचे क्षेत्र, अंदाजे खर्च इत्यादी माहिती सादर करा.
* **दस्तऐवजीकरण:** जमीन मालकी दस्तऐवज, ओळखपत्र, बँक खाते तपशील, अंदाजपत्रक, किमान क्षेत्राचे प्रमाणपत्र (शेती विभागाकडून) इत्यादी जोडा.
* **मंजुरी व अनुदान:** अर्ज तपासल्यानंतर आणि क्षेत्राच्या तपासणीनंतर, मंजुरी मिळाल्यावर निर्धारित अनुदान रक्कम शेतकऱ्याच्या बँक खात्यात जमा केली जाते.
**निष्कर्ष:**
गवती चहाची लागवड ही कोकणातील शेतकऱ्यांसाठी केवळ पर्यावरणाशी सुसंगत शेतीच नाही तर एक आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर उपक्रम आहे. त्याच्या औषधी गुणधर्मांमुळे आणि उद्योगांमधील मोठ्या वापरामुळे बाजारपेठेत त्याला सुरक्षित स्थान आहे. कोकणचे नैसर्गिक हवामान आणि जमीन या पिकासाठी आदर्श आहे. शासनाच्या विविध योजनांचा चांगला वापर करून गवती चहाच्या लागवडीचा प्रारंभिक खर्च कमी करता येतो. योग्य तांत्रिक मार्गदर्शन, व्यवस्थापन आणि शासकीय सहाय्य यांचा वापर करून गवती चहाची लागवड हे कोकणातील शेतकऱ्यांचे ‘सुवर्ण’ बनू शकते. प्रा. संजय बडे यांच्या सल्ल्यानुसार योग्य कापणी व्यवस्थापन व खतव्यवस्था अवलंबल्यास ही पीकपद्धती दीर्घकाळ टिकाऊ आणि फलदायी ठरू शकते.