महाराष्ट्राच्या सामाजिक इतिहासात डॉ. बाबासाहेब पांडुरंग आढाव (बाबा आढाव) हे नाव कायमस्वरूपी कोरले जाईल. १ जून १९३० (किंवा १९३६) रोजी पुण्यात जन्मलेले हे ज्येष्ठ समाजसेवक, श्रमिक नेते आणि सत्यशोधक विचारांचे निष्ठावान अनुयायी ८ डिसेंबर २०२५ रोजी, म्हणजे गतदिवशी, वयाच्या ९५ व्या वर्षी या जगाचा निरोप घेतला. प्रकृती खालावल्यामुळे पुण्यातील पूना हॉस्पिटलमध्ये त्यांच्यावर उपचार सुरू असताना त्यांचे निधन झाले. बाबा आढाव यांचे कार्य जाणुन घेतले तर कळते की ते केवळ एक डॉक्टर नव्हते, तर असंघटित कष्टकऱ्यांचे रक्षक, जातीय भेदभावाविरुद्धचा योद्धा आणि लोकशाहीच्या रक्षणासाठी लढणारे प्रेरणास्थान होते. त्यांचे संपूर्ण जीवन वंचित, शोषित आणि श्रमजीवी वर्गाच्या उन्नतीसाठी समर्पित होते. आज त्यांच्या जाण्याने महाराष्ट्रातील सामाजिक चळवळीला एक मोठा धक्का बसला आहे, पण त्यांचे कार्य अमर राहील.
प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण
पुण्यातील एका साध्या कुटुंबात जन्मलेले बाबा आढाव यांनी आपल्या बालपणापासूनच सामाजिक अन्यायाच्या विरोधात आवाज उठवला. त्यांचे प्रारंभिक शिक्षण पुण्यातच झाले आणि नंतर त्यांनी वैद्यकीय क्षेत्रात पदवी मिळवली. डॉक्टर म्हणून त्यांनी प्रॅक्टिस केली, पण त्यांचा मनाचा कल नेहमीच सामाजिक सेवेकडे होता. १९७० च्या दशकात त्यांनी सार्वजनिक जीवनात प्रवेश केला. ते तत्कालीन समाजवादी पक्षाचे सदस्य होते आणि पुणे महापालिकेचे नगरसेवक म्हणूनही त्यांनी कार्य केले. या काळातच त्यांनी श्रमिक चळवळीशी जोडले गेले आणि असंघटित मजुरांच्या हक्कांसाठी लढा सुरू केला. गांधीवादी विचारसरणी आणि महात्मा जोतिबा फुले यांच्या सत्यशोधक चळवळीने त्यांना प्रेरणा दिली, ज्यामुळे त्यांचे कार्य सामाजिक न्यायावर आधारित राहिले.
असंघटित कष्टकऱ्यांसाठी संघर्ष: हमाल पंचायतची स्थापना
बाबा आढाव यांच्या कार्याचा सर्वात मोठा टप्पा म्हणजे असंघटित कष्टकऱ्यांच्या हक्कांसाठीचे समर्पण. भारतातील बहुतांश मजूर असंघटित क्षेत्रात कार्यरत असतात, ज्यांना सामाजिक सुरक्षा, विमा किंवा किमान वेतनाची हमी नसते. बाबा आढाव यांनी याकडे लक्ष केंद्रित केले आणि १९८० च्या दशकात ‘हमाल पंचायत’ ही संस्था स्थापन केली. ही पंचायत पुण्यातील हमाल (मालवाहतूकदार), रिक्षाचालक, कचरावेचक, फेरीवाले आणि बांधकाम मजुरांसाठी एक व्यासपीठ ठरली. त्यांच्या नेतृत्वाखाली या संस्थेने राज्यभर चळवळ उभारली, ज्यामुळे हजारो मजुरांना संघटित होण्याची ताकद मिळाली.
हमाल पंचायतीने मजुरांसाठी आरोग्य विमा, पेन्शन योजना आणि कायद्याने मिळणाऱ्या हक्कांसाठी लढा दिला. उदाहरणार्थ, पुण्यातील हमालांसाठी त्यांनी ‘सुंबरान हमाल पंचायत’ सारख्या उपक्रमांची सुरुवात केली, ज्यामुळे या वर्गाला सन्मान मिळाला. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे महाराष्ट्र सरकारने असंघटित मजुरांसाठी कायदे सुधारले आणि सामाजिक सुरक्षा निधीची स्थापना झाली. बाबा आढाव म्हणत, “कष्टकरी हा समाजाचा पाया आहे, त्यांना न्याय मिळाला तरच राष्ट्र मजबूत होईल.” त्यांचे हे कार्य केवळ संस्थात्मक नव्हते, तर प्रत्यक्ष मैदानावर उतरणारे होते – ते स्वतः मजुरांसोबत रस्त्यावर उतरून लढत.
जातीय भेदभावाविरुद्ध ‘एक गाव, एक पाणवठा’ चळवळ
सत्यशोधक चळवळीचे वारसदार म्हणून बाबा आढाव यांनी जातीय भेदभावाविरुद्ध अनेक लढे दिले. १९७० च्या दशकात त्यांनी ‘एक गाव, एक पाणवठा’ ही क्रांतीकारी चळवळ सुरू केली. ग्रामीण भागात दलित आणि इतर वंचित घटकांना पाण्यासाठी भेदभाव सहन करावा लागत असे. या चळवळीने गावागावांत एकच पाणवठा सर्वांसाठी उपलब्ध करून देण्याची मागणी केली, ज्यामुळे अनेक ठिकाणी जातीय हिंसाचार कमी झाला आणि सामाजिक समता प्रस्थापित झाली. ही चळवळ केवळ पाण्यापुरती मर्यादित नव्हती, तर ती सामाजिक न्यायाची मोठी मोहीम होती. बाबा आढाव यांनी या चळवळीवर आधारित पुस्तकही लिहिले, ज्याने लाखो लोकांना प्रेरित केले.
त्यांच्या या कार्याने महाराष्ट्रातील दलित आणि शोषित समाजाला नवे बळ मिळाले. ते नेहमी म्हणत, “जातीयता ही समाजाची किड आहे, तिचा नाश केल्याशिवाय खरा विकास शक्य नाही.” या चळवळीमुळे त्यांना ‘सामाजिक न्यायाचे योद्धा’ ही पदवी मिळाली.
लोकशाही आणि निवडणूक सुधारणांसाठी लढा
बाबा आढाव यांचे कार्य फक्त श्रमिकांपुरते मर्यादित नव्हते, तर ते लोकशाहीच्या रक्षणासाठीही सक्रिय होते. २०१४ पासून त्यांनी ‘मतदार जागृती अभियान‘ राबवले, ज्यात मतदारांना पैशाच्या प्रभावापासून दूर राहून ‘योग्य मत’ देण्याचे शिकवले. नुकत्याच झालेल्या महाराष्ट्र विधानसभा निवडणुकीनंतर (२०२४) त्यांनी ईव्हीएम (इलेक्ट्रॉनिक व्होटिंग मशीन) आणि पैशाच्या वापराविरुद्ध ‘आत्मक्लेश आंदोलन’ सुरू केले. ९५ व्या वर्षी फुले वाड्यातील उपोषणात त्यांनी पैशाच्या आधिपत्यामुळे लोकशाहीचे ‘वस्त्रहरण’ होत असल्याचे सांगितले. हे आंदोलन राजकीय नेत्यांसाठी लज्जास्पद ठरले आणि शरद पवारांसारख्या नेत्यांनी त्याला पाठिंबा दिला.
त्यांच्या या लढ्याने निवडणूक सुधारणांसाठी राष्ट्रीय चर्चा सुरू झाली. ते म्हणत, “लोकशाही ही घटनेच्या चौकटीत राहिली पाहिजे, पैसा आणि तंत्रज्ञान तिचा गळा घोंटू नये.”
साहित्यिक आणि शैक्षणिक योगदान
बाबा आढाव हे एक उत्तम लेखकही होते. त्यांनी ‘एक गाव, एक पाणवठा’, ‘सत्यशोधनाची वाटचाल’, ‘सुंबरान हमाल पंचायत’ आणि ‘हमाल पंचायत’ अशी पुस्तके लिहिली. ही पुस्तके श्रमिक चळवळी आणि सामाजिक न्यायावर आधारित आहेत. तसेच, त्यांनी वैद्यकीय क्षेत्रातही योगदान दिले आणि सामाजिक स्वास्थ्याच्या महत्त्वावर भर दिला. त्यांच्या लेखनाने तरुण पिढीला प्रेरणा दिली.
पुरस्कार आणि मान्यता
त्यांच्या कार्याची दखल घेऊन बाबा आढाव यांना अनेक पुरस्कार मिळाले:
– पुण्यभूषण पुरस्कार (२००६)
– ‘मॅन ऑफ द इयर’ (द वीक मासिक, २००७)
– सामाजिक जीवनगौरव पुरस्कार
– टाइम्स ऑफ इंडिया सोशल इम्पॅक्ट जीवनगौरव पुरस्कार (२०११)
हे पुरस्कार त्यांच्या समर्पित सेवेचे प्रमाणपत्र आहेत.
वारसा आणि शिकवण
डॉ. बाबा आढाव यांचे कार्य हे एका व्यक्तीचे नव्हे, तर एका चळवळीचे प्रतीक आहे. त्यांनी कधीही राजकीय पद किंवा सत्तेच्या मागे धावले नाही, तर नेहमीच वंचितांच्या पाठीशी उभे राहिले. नव्वदी पार केल्यानंतरही ते मैदानात उतरत, हे त्यांच्या धैर्याचे लक्षण आहे. आज त्यांच्या जाण्याने कष्टकरी वर्गाने आपला आधार गमावला, पण त्यांचे विचार आणि संस्था पुढे चालतील. महाराष्ट्राच्या मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस, शरद पवार, अजित पवार आणि सुप्रिया सुळे यांसारख्या नेत्यांनी त्यांना श्रद्धांजली वाहिली आहे.
बाबा आढाव म्हणजे एक दीपस्तंभ होते, ज्याने असंघटितांच्या जीवनात उजेड आणला. त्यांचे कार्य भविष्यातील पिढ्यांसाठी मार्गदर्शक राहील. “कष्टकऱ्यांसाठी जेव्हा पर्यंत न्यायाची लढाई चालू असेल, तेव्हा पर्यंत बाबा आढाव जिवंत राहतील.”