चालू हंगामात मे महिन्याच्या मध्यापासून झालेल्या चांगल्या पावसामुळे खरीप पिकांचा पेरा लवकर झाला आहे, आणि ती पिके आता काढणीच्या टप्प्यात आहेत. ही परिस्थिती पाहून शेतकरी आता पुढच्या हंगामासाठी लवकरच तयारी सुरू करू शकतात. या संदर्भात, रब्बी ज्वारीचे नियोजन करणे अत्यंत गरजेचे ठरते. चांगल्या पावसामुळे जमिनीत पुरेसे ओलेपणा राहिल्याने, सप्टेंबरमध्ये होणारा पेरा यशस्वी होण्याची शक्यता वाढली आहे. म्हणूनच, शेतकऱ्यांनी आता रब्बी ज्वारीचे नियोजन सुरू करण्याची आवश्यकता आहे.
रब्बी ज्वारीचे महत्त्व आणि भौगोलिक वितरण
महाराष्ट्रातील बार्शी,मंगळवेढा, जत, सांगोला या भागातील शेतकरी प्रामुख्याने रब्बी हंगामातील पिकांवर अवलंबून आहेत. या प्रदेशात जिरायती जमीन मोठ्या प्रमाणावर आहे, ज्यामुळे येथे रब्बी ज्वारी (शाळू) मोठ्या प्रमाणावर पेरली जाते. या भागातील शेतकऱ्यांसाठी रब्बी ज्वारीचे नियोजन हा वर्षभराच्या उत्पन्नाचा पाया असतो. करलाट जमीन आणि कमी पावसावर अवलंबून असलेले हे पीक दख्खनच्या पठारावर जीवनाधार मानले जाते. म्हणूनच, या भागात रब्बी ज्वारीचे नियोजन यशस्वीतेची गुरुकिल्ली आहे.
बाजारभाव आणि शाळूची मागणी
गेल्या काही वर्षांत शाळू ज्वारीच्या बाजारभावात मोठे चढ-उतार झाले आहेत. दोन वर्षांपूर्वी पावसाच्या उणिवेमुळे उत्पादन कमी झाले आणि दर किलो ७५ रुपयांपर्यंत पोहोचला. चालू वर्षी समाधानकारक पीक झाल्यामुळे दर सध्या ४० ते ५० रुपये दर किलो आहे, पण मागणी तितकीच जोरदार आहे. हे लक्षात घेऊन, शेतकऱ्यांनी रब्बी ज्वारीचे नियोजन अचूक केले पाहिजे. केवळ नगदी पिकांवर अवलंबून राहणे पुरेसे नाही; तृणधान्ये, विशेषतः ज्वारी, ही शाश्वत आर्थिक सुरक्षिततेचा आधारस्तंभ आहे. म्हणूनच, योग्य बाजारभावाचा अंदाज घेऊन रब्बी ज्वारीचे नियोजन करणे फायदेशीर ठरू शकते.
पेरणीची योग्य वेळ आणि लागवडीची तयारी
सप्टेंबर १५ नंतर रब्बी ज्वारीची पेरणी सुरू करता येते. यंदा झालेल्या पावसामुळे जमिनीत खोलवर ओलेपणा राहिल्याने पेरणीसाठी आदर्श परिस्थिती निर्माण झाली आहे. पुढच्या काही आठवड्यात परतीचा पाऊस अपेक्षित आहे, जो पेरणीने आलेल्या पिकासाठी अतिशय उपयुक्त ठरेल. मात्र, यासाठी आधीची तयारी आवश्यक आहे. पावसामुळे वाढलेले तण स्वच्छ करून, खरीप पिकांची काढणी झाल्यावर रान शोधून, रब्बी ज्वारीचे नियोजन अचूकतेने अंमलात आणले पाहिजे. हा वेळ शेततयारीचा आहे, ज्यामुळे सप्टेंबरमध्ये पेरणी सुरू करणे सोपे जाईल.
रब्बी ज्वारी लागवडीसाठी उत्कृष्ट बियाणे जाणून घ्या
रब्बी ज्वारीसाठी खत व्यवस्थापन आणि मशागत
रब्बी ज्वारीचे उत्पन्न वाढवण्यासाठी खत व्यवस्थापन अत्यंत महत्त्वाचे आहे. कोरडवाहू पिकासाठी हेक्टरी ६ टन आणि बागायती पिकासाठी १२ ते १८ टन शेणखत किंवा कंपोस्ट खत पूर्व मशागतीदरम्यान देण्याची शिफारस केली जाते. याखेरीज, हेक्टरी ८० किलो नायट्रोजन आणि १९० किलो सुपर फॉस्फेट पेरणीच्या वेळी द्यावे. कोरडवाहू पिकात सर्व खत एकाच वेळी द्यावे, तर बागायती पिकात नायट्रोजनची निम्मी मात्रा पेरणीवेळी आणि उर्वरित निम्मी ३०-४५ दिवसांनंतर द्यावी. रब्बी ज्वारीचे नियोजन करताना या खतांच्या मात्रा व वेळेचा अचूक विचार केला पाहिजे.
पिक संरक्षण आणि देखभालीचे महत्त्व
रब्बी ज्वारीचे पीक तयार होण्यासाठी सुमारे १३० ते १४० दिवस लागतात. या काळात पिकाची नियमित देखभाल करणे गरजेचे आहे. पिकाच्या तयार होण्याच्या अंतिम टप्प्यात, ताटांवरील खालची २-४ पाने काढून टाकल्यास हवा खेळती राहते आणि अन्नरस वरच्या बाजूस जाऊन कणसात दाणे चांगले भरतात. ही एक महत्त्वाची कृषी पद्धत आहे, जी रब्बी ज्वारीचे नियोजन योजनेत अंतर्भूत करणे आवश्यक आहे. याखेरीज, तणनियंत्रण, आणि रोग-कीटकांपासून संरक्षण देणेही गरजेचे आहे.
अपेक्षित उत्पन्न आणि आर्थिक फायदे
जमिनीचा दर्जा, पाण्याची उपलब्धता, खत व्यवस्थापन आणि मशागत यावर रब्बी ज्वारीचे उत्पन्न अवलंबून असते. कोरडवाहू शेतीत सरासरी उत्पन्न हेक्टरी ६५० ते ७५० किलो दाणे आणि त्याच्या दोन ते अडीच पट कडबा मिळू शकतो. बागायती शेतीत हे उत्पन्न १२०० ते १८०० किलो दाणे आणि २० ते ३५ टन पर्यंत वैरण मिळवता येते. हे उत्पन्न लक्षात घेऊन, रब्बी ज्वारीचे नियोजन केल्यास शेतकऱ्यांना चांगले आर्थिक फायदे मिळू शकतात. दाण्याच्या बाजारभावाची बरीच स्थिरता लक्षात घेता, हे पीक शाश्वत उत्पन्नाचा स्रोत ठरू शकते.
ज्वारीचे उपोत्पादने आणि विविध उपयोग
रब्बी ज्वारी हे केवळ अन्नधान्य म्हणूनच नव्हे, तर त्याच्या उत्पादनांच्या दृष्टीनेही महत्त्वाचे आहे. दाणे काढून घेतल्यानंतर उरलेल्या कडब्याचा वापर जनावरांच्या चाऱ्यासाठी होतो. दाण्यापासून भाकरी, लाह्या, हुरडा, लापशी इत्यादी पदार्थ तयार केले जातात. याखेरीज, दाण्याचा उपयोग माल्ट, एथिल अल्कोहॉल, स्टार्च इत्यादी औद्योगिक उत्पादने तयार करण्यासाठीही होतो. कागद आणि पुठ्ठा उद्योगात देखील ज्वारीच्या स्टार्चचा वापर होतो. म्हणूनच, रब्बी ज्वारीचे नियोजन केल्यास केवळ अन्नधान्याचाच नव्हे, तर अनेक उपोत्पादनांच्या माध्यमातून अतिरिक्त उत्पन्न मिळवता येते. संपूर्ण पिकाचा विविध उद्योगांशी जोडलेला असलेला हा अप्रत्यक्ष फायदा लक्षात घेऊन रब्बी ज्वारीचे नियोजन करणे ही एक शहाणपणाची investment आहे.
निष्कर्ष
चालू हंगामातील चांगल्या पर्जन्यवृष्टीमुळे रब्बी ज्वारीच्या पिकासाठी आदर्श परिस्थिती निर्माण झाली आहे. सप्टेंबर महिन्यात होणाऱ्या पेरणीसाठी आत्तापासूनच शेततयारी सुरू करणे, योग्य खत व्यवस्थापन करणे आणि बाजारभावाचा अंदाज घेऊन रब्बी ज्वारीचे नियोजन करणे यशाची गुरुकिल्ली ठरेल. हे पीक केवळ शेतकऱ्यांच्या आर्थिक सुरक्षिततेसाठीच नव्हे, तर संपूर्ण समुदायाच्या अन्नधान्याच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठीही महत्त्वाचे आहे. म्हणून, सर्व शेतकऱ्यांनी या हंगामात रब्बी ज्वारीचे नियोजन अचूकतेने आणि विज्ञाननिष्ठ पद्धतीने करावे, यावर भविष्याचे उत्पन्न अवलंबून आहे.