हुमणी अळीचा बंदोबस्त करण्याच्या विविध पद्धती बाबत सविस्तर माहिती

महाराष्ट्र राज्याच्या शेतकरी समुदायासमोर सध्या एक गंभीर आव्हान उभे आहे – **हुमणी अळीचा** जोरदार प्रादुर्भाव. मराठवाडा, विदर्भ, खानदेश आणि मध्य महाराष्ट्रातील अनेक जिल्हे या कीटकाच्या तावडीत सापडले आहेत. तूर, सोयाबीन, कापूस, हळद, मका आणि ऊस या प्रमुख पिकांवर या अळ्यांच्या हल्ल्यामुळे प्रचंड नुकसान होत आहे, शेतकऱ्यांच्या आर्थिक आधाराला धोका निर्माण झाला आहे. ही परिस्थिती केवळ कीटकाच्या वाढीमुळे नाही, तर उन्हाळ्यातील अनियमित पाऊस, वाढती उष्णता आणि पूर्णपणे न कुजलेले शेणखत शेतात टाकण्यासारख्या काही शेती पद्धतींमुळेही निर्माण झाली आहे. या आपत्तीवर मात करण्यासाठी **हुमणी अळीचा बंदोबस्त करण्याच्या विविध पद्धती** अवलंबणे अत्यंत गरजेचे बनले आहे आणि तो फक्त सामूहिक प्रयत्नांनीच शक्य आहे. सुदैवाने, शास्त्रज्ञांनी सांगितल्याप्रमाणे, योग्य पद्धती वापरल्यास १५ दिवसांतच नियंत्रण मिळवणे शक्य आहे.

**हुमणी अळीच्या उद्रेकाची मुख्य कारणे**

**हुमणी अळीचा बंदोबस्त करण्याच्या विविध पद्धती** यशस्वीपणे राबवण्यापूर्वी त्याच्या वाढीची कारणे समजून घेणे महत्त्वाचे आहे. हुमणीची अंडी प्रामुख्याने जमिनीतच दडलेली असतात. जेव्हा त्यांना योग्य तापमान, ओलावा आणि अन्न मिळते, तेव्हा त्यांचा उद्रेक होतो. पूर्ण कुजले नसलेले किंवा अर्धवट कुजलेले शेणखत शेतात टाकणे हे एक प्रमुख उत्तेजक कारक आहे. या खतातील कर्बोदके (कार्बन) हुमणीच्या अळ्यांना उत्तम पोषण प्रदान करतात, त्यांना वेगाने वाढण्यास मदत करतात. पूर्ण वाढ झालेल्या अळ्या नंतर पिकांच्या मुळांवर तीव्र हल्ला चढवतात, पाणी आणि पोषक घटकांचे शोषण अडवतात, झाडे सुकू लागतात. कीटकशास्त्रज्ञ डॉ. अनंत लाड यांच्या मते, सतत बदलते हवामान, विशेषतः उन्हाळ्यातील अवकाळी पाऊस आणि सध्या असलेली उच्च आर्द्रता (सुमारे ८०%) यांनी हुमणी अळ्यांना वाढीसाठी आदर्श वातावरण प्रदान केले आहे, ज्यामुळे हा अभूतपूर्व प्रादुर्भाव झाला आहे. म्हणूनच, या कारणांवर नियंत्रण ठेवणे हीच **हुमणी अळीचा बंदोबस्त करण्याच्या विविध पद्धती**ंची पहिली पायरी आहे.

**यांत्रिक पद्धती: साधेपणामध्ये लपलेली प्रभावीता**

**हुमणी अळीचा बंदोबस्त करण्याच्या विविध पद्धती**ंपैकी यांत्रिक पद्धत ही सर्वात सोपी, कमी खर्चिक आणि तातडीने अंमलात आणता येणारी आहे. यातील सर्वात महत्त्वाचा घटक म्हणजे नियमित आंतरमशागत, विशेषतः कोळपणी. कोळपणी करताना जमीन उकरली जाते, ज्यामुळे जमिनीत दडलेल्या हुमणीच्या अंडी आणि अळ्या मातीच्या पृष्ठभागावर येतात. जर कोळपणीचा कालावधी उन्हाळ्याचा असेल किंवा तीव्र उन्हाळ्यात केली गेली तर या उघड्या पडलेल्या अळ्यांवर सूर्यप्रकाशाचा थेट ताप लागतो. या उष्णतेमुळे अळ्या गरम होऊन मरतात किंवा अशक्त होतात. कोळपणी दरम्यान पृष्ठभागावर आलेल्या अळ्या हाताने गोळा करून त्यांना रॉकेल मिसळलेल्या पाण्यात टाकून नष्ट करता येतात किंवा लोखंडी हुक किंवा खुरप्याच्या साहाय्याने मारल्या जाऊ शकतात. पाण्याचे व्यवस्थापनही यात महत्त्वाची भूमिका बजावते. जास्त वेळ शेतात पाणी साचवून ठेवल्यास (जलजमाव केल्यास) जमिनीतील अळ्यांना ऑक्सिजन मिळणे कठीण होऊन त्या गुदमरून मरतात. त्याचप्रमाणे, हुमणीमुळे सुकलेली झाडे उपटून काढल्यास त्यांच्या खाली राहिलेल्या अळ्यांना नष्ट करणे सोपे जाते. याशिवाय, मातीच्या पृष्ठभागावर आलेल्या अळ्या पक्ष्यांचे नैसर्गिक आहार बनतात, त्यामुळे पक्षी हे नैसर्गिक नियंत्रक म्हणूनही काम करतात. साध्या साधनांनी केला जाणारा हा **हुमणी अळीचा बंदोबस्त करण्याच्या विविध पद्धती**ंपैकी एक महत्त्वाचा उपाय आहे.

**जैविक नियंत्रण: निसर्गाच्या शक्तीवर अवलंबून**

**हुमणी अळीचा बंदोबस्त करण्याच्या विविध पद्धती**ंमध्ये जैविक नियंत्रणाला सध्या सर्वाधिक प्राधान्य दिले जात आहे, विशेषतः सोयाबीन आणि कापशी सारख्या पिकांसाठी तर हाच मार्ग शिफारसीय आहे. ही पद्धत पर्यावरणास अनुकूल, टिकाऊ आणि नैसर्गिक शत्रूंवर आधारित आहे. हुमणीचे दोन प्रमुख जैविक शत्रू म्हणजे विशिष्ट प्रकारची बुरशी आणि सूत्रकृमी. यापैकी बुरशीजन्य नियंत्रकांना विशेष महत्त्व आहे. वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठातील कीटकशास्त्रज्ञ डॉ. अनंत लाड यांनी स्पष्ट केले आहे की ‘मेटारायझियम अॅनिसोपली’ (Metarhizium anisopliae) ही बुरशी हुमणीवर अत्यंत प्रभावी आहे. ही बुरशी अळीच्या शरीरावरील ओलाव्यावर वाढते आणि नंतर तिच्या शरीरात शिरून तिच्यावर उपजीविका (पॅरासाइट) म्हणून राहू लागते. या प्रक्रियेत बुरशी अळीचे पोषण करते, ज्यामुळे ती कमकुवत होते आणि शेवटी १० ते १५ दिवसांत मरते. अशा प्रकारे, **हुमणी अळीचा बंदोबस्त करण्याच्या विविध पद्धती**ंपैकी मेटारायझियम ही एक शक्तिशाली जैविक शस्त्र आहे. याचबरोबर ‘बिव्हेरिया बासियाना’ (Beauveria bassiana) या बुरशीचाही वापर केला जातो.

**जैविक कीटकनाशकांची शस्त्रागारे: उपलब्धता आणि वापर**

सुदैवाने, हुमणीच्या जैविक नियंत्रणासाठी आता अनेक विश्वसनीय आणि प्रभावी उत्पादने बाजारात उपलब्ध आहेत, जी विविध कृषी विद्यापीठे आणि खाजगी कंपन्यांनी विकसित केली आहेत. महात्मा फुले कृषी विद्यापीठाने ‘फुले मेटार्हिझियम’ (Phule Metarhizium) हे उत्पादन तयार केले आहे. वसंतराव नाईक कृषी विद्यापीठाने (परभणी) ‘बायोमिक्स’ (Biomix), ‘माऊमिक्स’ (Maumix – जे मेटारायझियम आधारित आहे) आणि ‘माऊफंग’ (Maufung) अशी तीन उपयुक्त उत्पादने विकसित केली आहेत. ही सर्व उत्पादने पावडर (पूड) आणि द्रव (लिक्विड) अशा दोन्ही स्वरूपात उपलब्ध आहेत, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना त्यांच्या सोयीनुसार निवड करता येते. प्रभावीतेच्या दृष्टीने दोन्हीचे प्रमाण सारखेच असते. विशिष्ट पिकांवर यांची प्रभावीता बदलू शकते:
* **बायोमिक्स:** हे हळद, सोयाबीन आणि तूर या पिकांवर हुमणी अळीवर विशेषतः चांगले परिणाम दाखवते.
* **माऊमिक्स:** हे उत्पादन विशेषतः **हुमणी अळीचा बंदोबस्त करण्याच्या विविध पद्धती**ंसाठी बनवले गेले आहे. हे फवारल्यानंतर अळी हिरवट-काळ्या रंगाची होऊन मरतात, त्यामुळे परिणाम सहज लक्षात येतो.
* **माऊफंग:** हेही मेटारायझियम आधारित प्रभावी उत्पादन आहे.

**जैविक कीटकनाशक वापरण्याचे योग्य प्रमाण आणि पद्धत**

यशस्वी **हुमणी अळीचा बंदोबस्त करण्याच्या विविध पद्धती**ंसाठी जैविक कीटकनाशकांचा योग्य प्रमाणात आणि योग्य पद्धतीने वापर करणे अत्यंत गरजेचे आहे. प्रत्येक उत्पादनासाठी शिफारस केलेले प्रमाण वेगळे असू शकते:

1. **फुले मेटार्हिझियम:**
* प्रति हेक्टर: १० किलो पावडर किंवा समतुल्य द्रव २००० लिटर पाण्यात मिसळून फवारावे.
* प्रति एकर: सुमारे ४ किलो पावडर किंवा समतुल्य द्रव वापरावे.
* फवारणी: साध्या फवारणी पंपाने किंवा एच.पी.टी. (उच्च दाब) पंपाने करता येते.

2. **बायोमिक्स:**
* १०० ग्रॅम पावडर किंवा १०० मिली द्रव प्रति १० लिटर पाण्यात मिसळून फवारावे.

3. **माऊमिक्स:** डॉ. अनंत लाड यांच्या शिफारसीनुसार:
* **आवळणीसाठी (Seed Treatment):** बियांवर लावण्यासाठी: २०० ग्रॅम प्रति १० लिटर पाण्यात मिसळून बिया आवळाव्यात.
* **फवारणीसाठी (Spray):** १०० ग्रॅम प्रति १० लिटर पाण्यात मिसळून पिकावर फवारावे.

**मेटारायझियम वापरताना घ्यावयाची महत्त्वाची काळजी**

जैविक पद्धतीचा पूर्ण फायदा घेण्यासाठी आणि **हुमणी अळीचा बंदोबस्त करण्याच्या विविध पद्धती**ंमधील या पर्यायाची कार्यक्षमता टिकवण्यासाठी काही महत्त्वाच्या सूचनांचे पालन करणे आवश्यक आहे:

1. **रासायनिक बुरशीनाशक टाळा:** मेटारायझियम ही स्वतः एक बुरशी आहे. म्हणून फवारणीपूर्वी आणि नंतर किमान एक आठवडा कोणतेही रासायनिक बुरशीनाशक (Fungicide) वापरू नये. तसेच बोर्डो मिश्रण (Bordeaux Mixture) आणि कॉपर ऑक्सिक्लोराईड (Copper Oxychloride) सारखी तांब्याची (कॉपर) आधारित बुरशीनाशके देखील टाळावीत, कारण ती मेटारायझियमची वाढ रोखू शकतात.
2. **पाण्याचे व्यवस्थापन:** कोरड्या हवामानात, फवारणीनंतर पिकाला पुरेसे पाणी द्यावे. यामुळे जमिनीतील ओलावा वाढेल आणि बुरशीच्या वाढीस अनुकूल वातावरण मिळेल.
3. **फवारणीनंतर पाण्याची फवारणी:** मेटारायझियम फवारल्यानंतर दोन दिवस सलग, संध्याकाळी (तिसऱ्या प्रहरी) फक्त स्वच्छ पाण्याची हलकी फवारणी करावी. यामुळे बुरशीचे अंकुरण आणि वाढ चांगली होते, परिणामकारकता वाढते.
4. **योग्य साठवण:** मेटारायझियम उत्पादने थंड, सावलीच्या आणि कोरड्या जागेत साठवावीत. उष्णता आणि ओलावा यांचा संपर्क यांच्या कार्यक्षमतेवर विपरीत परिणाम करू शकतो.
5. **हवामानाचा विचार:** सध्या राज्यातील बऱ्याच भागांत पर्जन्यामुळे आर्द्रता उच्च (सुमारे ८०%) आहे. हे वातावरण मेटारायझियम अॅनिसोपलीच्या वाढीसाठी आणि क्रियासाठी अत्यंत अनुकूल आहे. डॉ. लाड यांनी नमूद केल्याप्रमाणे, या बुरशीचा प्रभाव शेतात दीर्घकाळ टिकतो, भविष्यातील अळ्यांवरही नियंत्रण ठेवण्यास मदत होते.

**रासायनिक नियंत्रण: शेवटचा पर्याय आणि सावधगिरी**

**हुमणी अळीचा बंदोबस्त करण्याच्या विविध पद्धती**ंमध्ये रासायनिक कीटकनाशके हा शेवटचा पर्याय मानला पाहिजे. याचे कारण असे की रसायनांचा अतिवापर पर्यावरणावर, मृदा आरोग्यावर, उपयुक्त कीटकांवर (मधमाश्या, परागण करणारे कीटक) आणि शेवटी मानवी आरोग्यावरही हानिकारक परिणाम होऊ शकतो. तथापि, काही विशिष्ट परिस्थितीत, जसे की ऊस आणि भुईमूग या पिकांवर प्रचंड प्रादुर्भाव झाल्यास, शास्त्रज्ञ काही विशिष्ट रासायनिक कीटकनाशकांची शिफारस करतात. ही शिफारस नेहमीच स्थानिक कृषी अधिकाऱ्यांकडून किंवा कीटकशास्त्रज्ञांकडून प्राप्त केलेल्या अद्ययावत माहितीवर आधारित असावी. सोयाबीन आणि कापशीसारख्या पिकांवर तर जैविक पद्धतीचाच अवलंब करणे श्रेयस्कर आहे. रसायनांचा वापर करताना खालील गोष्टी लक्षात घ्याव्यात:
* **नेहमी शिफारस केलेले रसायन आणि प्रमाण वापरा.**
* **उत्पादनावरील सूचना काटेकोरपणे पाळा (खोली, वेळ, सुरक्षा उपाययोजना).**
* **विविध प्रकारच्या कीटकनाशकांचा फेरफार करा (रोटेशन) जेणेकरून अळ्यांमध्ये प्रतिरोधकता विकसित होऊ नये.**
* **मधमाश्यांच्या क्रियाकलापाच्या वेळेत (सकाळी/संध्याकाळी) फवारणी टाळा.**
* **विशेषतः फुलांच्या टप्प्यात रसायनांचा वापर टाळणे शक्य असल्यास चांगले.**

**निष्कर्ष: समन्वित प्रयत्नांनी विजय मिळवणे**

हुमणी अळीचा प्रादुर्भाव हे एक जटील समस्या आहे ज्याचे निराकरण एकाच पद्धतीने होणार नाही. यशाची गुरुकिल्ली म्हणजे **हुमणी अळीचा बंदोबस्त करण्याच्या विविध पद्धती**ंचा समन्वित पद्धतीने (Integrated Pest Management – IPM) अवलंब करणे. याचा अर्थ असा की यांत्रिक पद्धती (नियमित कोळपणी, जलजमाव), जैविक पद्धती (मेटारायझियम, बायोमिक्स, माऊमिक्स वापर) आणि फक्त आवश्यक तेव्हाच काळजीपूर्वक निवडलेल्या रासायनिक पद्धती यांचा एकत्रित वापर करणे. शेतकऱ्यांनी पूर्णपणे न कुजलेले शेणखत शेतात टाकणे टाळणे, पिकफेर (Crop Rotation) करणे आणि शेताची नियमित निरीक्षणे करणे यासारख्या सांस्कृतिक पद्धतींचा अवलंबही करावा. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, हा प्रादुर्भाव एकाच शेतापुरता मर्यादित नसल्याने गावपातळीवर किंवा समस्त गटबंदार पातळीवर सामूहिक कारवाई करणे गरजेचे आहे. शास्त्रज्ञांनी दिलेल्या मार्गदर्शनानुसार, योग्य पद्धती अवलंबल्यास १५ दिवसांतच परिस्थितीवर नियंत्रण मिळवणे शक्य आहे. पर्यावरणास अनुकूल, टिकाऊ आणि दीर्घकालीन परिणाम देणाऱ्या जैविक पद्धतींना प्राधान्य देऊन, सामूहिक प्रयत्नांनी **हुमणी अळीचा बंदोबस्त करण्याच्या विविध पद्धती**ंचा यशस्वी अंमल बजावून, आपली मौल्यवान पिके वाचवणे आणि शेतीचे भवितव्य सुरक्षित करणे हे आपले सामूहिक ध्येय असले पाहिजे.