शेतातील पिकांचे रक्षण करण्यासाठी पेरणीपूर्वीच्या टप्प्यापासूनच खबरदारी घेणे गरजेचे असते. हरभरा बियाण्यांवर बीजप्रक्रिया ही एक अशीच पूर्वतयारीची प्रक्रिया आहे. मर, मूळकूज आणि मानकूज सारखे रोग हे बियाण्यांद्वारे व जमिनीत लपून बसलेले असतात आणि पेरणीनंतर हल्ला करतात. या अदृश्य शत्रूंपासून बचाव करण्यासाठी हरभरा बियाण्यांवर बीजप्रक्रिया करणे हा सर्वात प्रभावी उपाय आहे. ही प्रक्रिया केल्यामुळे बियाणे आणि त्यातून येणारे रोप दोन्ही संरक्षित राहू शकतात. म्हणूनच, उत्पादनातील नुकसानीचे प्रमाण कमी करण्यासाठी हरभरा बियाण्यांवर बीजप्रक्रिया करणे अतिशय महत्त्वाचे ठरते.
बीजप्रक्रिया म्हणजे नेमके काय?
साध्या शब्दात सांगायचे झाले तर, बियाण्यांना रोगप्रतिकारक कवच प्रदान करणे म्हणजे बीजप्रक्रिया होय. हरभरा बीजप्रक्रिया म्हणजे औषधी किंवा जैविक पदार्थांच्या मदतीने बियाण्यांचे संरक्षण करणे, ज्यामुळे ते जमिनीतील रोगजनक सूक्ष्मजीवांपासून सुरक्षित राहतात आणि निरोगी अंकुर फुटण्यास मदत होते. ही एक प्रकारची बियाण्याची तयारीची प्रक्रिया आहे जी पेरणीपूर्वी केली जाते. यामुळे केवळ रोगच रोखले जात नाहीत, तर पिकाची वाढही चांगली होते. म्हणूनच, हरभरा बियाण्यांवर बीजप्रक्रिया या चरणाकडे दुर्लक्ष करणे शेतकऱ्यासाठी फायद्याचे नाही.
हरभरा बियाण्यांवर बीजप्रक्रिया करण्याचे विविध फायदे
हरभरा बियाणे बीजप्रक्रिया करण्यामुळे होणारे फायदे अनेक आहेत. सर्वप्रथम, यामुळे बियाणे रोगमुक्त राहते आणि उगवण जलद आणि एकसमान होते. प्रक्रिया केलेल्या बियाण्यांपासून निघणारी रोपे मजबूत, टणक आणि निरोगी बनतात. त्यामुळे पिकाची सुरुवातच चांगली होते. शिवाय, जमिनीत नत्राचे प्रमाण वाढण्यास मदत होते आणि स्फुरदाचे शोषण रोपांकडून अधिक चांगल्या प्रकारे होते. या सर्व गोष्टी एकत्रितपणे पिकाच्या उत्पादनावर परिणाम करतात आणि अखेरीस उत्पादनात १० ते १५ टक्के पर्यंत वाढ होऊ शकते. हे फायदे लक्षात घेता, हरभरा बियाण्यांवर बीजप्रक्रिया करणे हे फायद्याचे व्यवसाय मानले जाते.
हरभरा बियाण्यांवर बीजप्रक्रिया : रासायनिक पद्धत
हरभरा बियाणे बीजप्रक्रिया करण्याच्या रासायनिक पद्धतीमध्ये विशिष्ट प्रमाणातील रासायनिक द्रव्ये वापरली जातात. या पद्धतीसाठी थायरम २ ग्रॅम आणि कार्बेन्डाझिम १ ग्रॅम असे मिश्रण प्रति किलो बियाण्याप्रमाणे तयार करावे लागते. हे मिश्रण बियाण्यांवर चांगल्या प्रकारे लावून एकसमान केले जाते. यानंतर बियाणे सावलीत वाळवण्यात येतात. या प्रक्रियेदरम्यान सूर्यप्रकाशापासून दूर राहणे खूप महत्त्वाचे आहे कारण थेट सूर्यप्रकाशामुळे रासायनिकांची कार्यक्षमता कमी होऊ शकते. अशाप्रकारे हरभरा बियाण्यांवर बीजप्रक्रिया या रासायनिक पद्धतीने पूर्ण होते.
हरभरा बियाण्यांवर बीजप्रक्रिया : जैविक पद्धत
जैविक पद्धत ही पर्यायी आणि पर्यावरणास अनुकूल असलेली पद्धत आहे. हरभरा बियाणे बीजप्रक्रिया या जैविक पद्धतीसाठी रायझोबियम कल्चरचा वापर केला जातो. प्रति किलो बियाण्यासाठी सुमारे २५ ग्रॅम रायझोबियम कल्चर लागते. प्रथम एक लिटर पाण्यात अंदाजे १२५ ग्रॅम गूळ किंवा गुळाचे द्रावण तयार करावे. या द्रावणात रायझोबियम कल्चर मिसळून त्याचे एक एकरूप मिश्रण बनवले जाते. यानंतर हे मिश्रण वाळलेल्या बियाण्यांवर चोळून लावले जाते आणि बियाणे पुन्हा सावलीत वाळवले जातात. हरभरा बीजप्रक्रिया या जैविक पद्धतीने केल्यास जमिनीतील सूक्ष्मजीवांची क्रियाशीलता वाढते.
हरभरा बियाण्यांवर बीजप्रक्रिया : PSB पद्धत
PSB म्हणजे फॉस्फेट सॉल्युबिलायझिंग बॅक्टेरिया होय. हरभरा बीजप्रक्रिया करताना PSB चा वापर करणे ही एक प्रगत पद्धत आहे. या पद्धतीत सुमारे २५० ग्रॅम PSB कल्चर १० ते १५ किलो बियाण्यांसाठी पुरेसे असते. हे बॅक्टेरिया जमिनीतील अद्ययावत स्फुरदाचे रूपांतर पिकाला लागणाऱ्या स्वरूपात करण्यास मदत करतात. यामुळे स्फुरदाचे शोषण रोपांकडून सहज होते आणि रोपांची वाढ जोमदार होते. म्हणूनच, स्फुरदाचा वापर सुधारण्यासाठी हरभरा बियाण्यांवर बीजप्रक्रिया करताना PSB पद्धत वापरणे श्रेयस्कर ठरू शकते.
हरभरा बियाण्यांवर बीजप्रक्रिया करताना घ्यावयाची काळजी
हरभरा बियाण्यांवर बीजप्रक्रिया करताना काही महत्त्वाच्या गोष्टींकडे लक्ष दिले पाहिजे. सर्वप्रथम, रासायनिक आणि जैविक प्रक्रिया एकत्र करू नयेत. प्रक्रिया नेहमी सावलीतच करावी. प्रक्रियेचा क्रम ठरलेला असतो : प्रथम बुरशीनाशक, नंतर कीटकनाशक आणि शेवटी जीवाणू खत अशाप्रकारे प्रक्रिया करावी. प्रक्रिया केलेले बियाणे २४ तासांच्या आत पेरले पाहिजेत, नाहीतर त्याची कार्यक्षमता कमी होते. हे सूचनांचे पालन केल्यास हरभरा बीजप्रक्रिया यशस्वी होण्यास मदत होते.
हरभरा बियाण्यांवर बीजप्रक्रिया केल्यामुळे होणारे अंतिम फायदे
हरभरा बियाण्यांवर बीजप्रक्रिया केल्यामुळे होणारे फायदे शेतकऱ्यांच्या आर्थिक स्थितीवर सकारात्मक परिणाम करतात. यामुळे विविध रोगांचा प्रसार थांबतो आणि अंकुर दर म्हणजे उगवणीचे प्रमाण वाढते. रोपे तगडी आणि निरोगी बनल्यामुळे पिकावर इतर आजार किंवा कीटकांचा हल्ला होण्याची शक्यता कमी होते. सर्वात महत्त्वाचा फायदा म्हणजे उत्पादनात हमखास वाढ होते. त्यामुळे, थोड्याशा प्रयत्नाने मोठा नफा मिळविण्यासाठी हरभरा बीजप्रक्रिया ही एक महत्त्वाची पायरी आहे. शासनाच्या कृषी विभागाकडून किंवा आत्मा नाशिक सारख्या संस्थांकडून यासाठी मार्गदर्शन मिळू शकते.