भुईमूग काढणी ही प्रक्रिया केवळ पिकाची उपटणी नसून, ती एक वैज्ञानिक आणि व्यवस्थापनाची कला आहे. योग्य वेळेवर केलेली काढणी ही उत्पादनाची गुणवत्ता, तेलाचे प्रमाण, आणि बाजारभाव यावर प्रत्यक्ष परिणाम करते. भुईमूग काढणीसाठी ऋतूच्या बदलाचा अंदाज घेऊन शेतकऱ्यांनी काळजीपूर्वक नियोजन केले पाहिजे. उदाहरणार्थ, पावसाळ्यानंतरच्या कोरड्या हवामानात जमिनीत थोडी ओलसर असताना काढणी केल्यास शेंगा सहजपणे बाहेर काढता येतात. त्यामुळे, भुईमूग काढणीच्या वेळेची निवड ही संपूर्ण पीक व्यवस्थापनाचा निर्णायक टप्पा ठरतो.
काढणीसाठी आदर्श जमीन आणि हवामानाची अटी
भुईमूग काढणीच्या प्रक्रियेसाठी जमिनीची स्थिती आणि हवामान यांचा संतुलित संयोग आवश्यक असतो. जमीन जर थोडी ओलसर असेल, तर शेंगा जमिनीतून सहजपणे वेगळ्या करता येतात, ज्यामुळे कामाची कार्यक्षमता वाढते. तसेच, काढणीच्या काळात तीव्र उन्हाळ्याचे दिवस असल्यास, शेंगा वाळवण्यासाठी पुरेशी सौर ऊर्जा मिळते. हे ऊन भुईमूग काढणीच्या प्रक्रियेला गती आणते आणि शेतकऱ्यांना पिकाची चांगली वाळलेली उत्पादने मिळविण्यास मदत करते. तथापि, हवामानाच्या अटींचा अंदाज बांधून काढणीला उशीर केल्यास, शेंगांमध्ये मोड येणे किंवा दाण्यांचे नुकसान होण्याची शक्यता वाढते.
लवकर किंवा उशीर केलेल्या काढणीचे परिणाम
भुईमूग काढणीच्या वेळेच्या चुकीच्या निवडीमुळे शेतकऱ्यांना मोठ्या प्रमाणात आर्थिक नुकसान सहन करावे लागू शकते. उदाहरणार्थ, जर काढणी लवकर केली, तर शेंगांमध्ये अपक्व दाण्यांचे प्रमाण जास्त राहते. यामुळे उत्पादनाचे प्रमाण कमी होते, तेलाचे प्रमाण घटते, आणि बाजारात दर्जेदार उत्पादनाला योग्य भाव मिळत नाही. दुसऱ्या बाजूला, भुईमूग काढणीला जर अतिशय उशीर केला, तर शेंगा जमिनीत टणक होऊन अडकतात, ज्यामुळे त्यांना बाहेर काढण्यासाठी अतिरिक्त श्रम आणि खर्च येतो. अशा परिस्थितीत शेतकऱ्यांना नांगर किंवा खुरपीच्या साह्याने शेंगा शोधाव्या लागतात, ज्यामुळे उत्पादन खर्च वाढतो.
काढणीसाठी योग्य वेळ ओळखण्याच्या पद्धती
भुईमूग काढणीची योग्य वेळ ओळखण्यासाठी शेतकऱ्यांनी पिकाच्या वाढीच्या टप्प्याकडे लक्ष द्यावे. प्रथम, शेतातील यादृच्छिक ठिकाणी काही झाडे उपटून शेंगांची पक्वता तपासावी. जेव्हा शेंगांच्या आतील भागावर काळसर रंग दिसू लागतो आणि दाणे पूर्ण भरलेले असतात, तेव्हा पीक काढणीसाठी तयार असते. तसेच, पाने पिवळी होऊन गळण्यास सुरुवात झाली, तर हे पक्वतेचे लक्षण समजावे. यावेळी शेंगा हाताने दाबल्यावर सहज फुटत नाहीत, ज्यामुळे भुईमूग काढणीचा निर्णय घेणे सोपे जाते. अशा प्रकारे, वैज्ञानिक पद्धतीने केलेल्या निरीक्षणाद्वारे काढणीचा योग्य कालखंड निश्चित केला जाऊ शकतो.
विविध प्रकारच्या भुईमुगावर अनुसरावयाच्या काढणीच्या तंत्रज्ञान पद्धती
भुईमूग काढणीच्या पद्धती ह्या प्रामुख्याने पिकाच्या जातीवर अवलंबून असतात. उदाहरणार्थ, उभट वाढणाऱ्या उपट्या जातीचे वेल सहज उपटून हाताने शेंगा वेगळ्या करता येतात. याउलट, पसरट जातीचे वेल जमिनीवर पसरतात, त्यामुळे त्यांना कुळवा किंवा नांगराच्या साह्याने गोळा करावे लागते. भुईमूग काढणीच्या या पद्धतींमध्ये जमिनीची सुपीकता आणि शेताचा आकार हे देखील निर्णायक घटक असतात. शिवाय, काढणी झाल्यानंतर शेंगा जमिनीत न राहील याची खात्री करण्यासाठी, खोलवर कुळव चालवून किंवा चाळण करून उर्वरित शेंगा गोळा केल्या जातात.
काढणीनंतरचे व्यवस्थापन आणि वाळवण्याची प्रक्रिया
भुईमूग काढणी पूर्ण झाल्यानंतर, शेंगांचे योग्य व्यवस्थापन करणे गरजेचे असते. सुरुवातीला, काढलेल्या शेंगांना सात ते आठ दिवस उन्हाळ्याच्या तीव्र ऊनमध्ये चांगल्या प्रकारे वाळवावे. यामुळे शेंगांतील ओलावा कमी होऊन, संसर्ग आणि कुजण्याचा धोका टळतो. वाळवण्याच्या कालावधीत शेंगांना वारा आणि ऊन यांचा संपर्क नियमितपणे मिळाला, तर दाण्यांची गुणवत्ता टिकून राहते. भुईमूग काढणीच्या या अंतिम टप्प्यातील काळजी घेतल्यास, शेतकऱ्यांना उच्च दर्जाचे उत्पादन बाजारात विकण्यासाठी मिळते, ज्यामुळे त्यांच्या मेहनतीला योग्य फलप्राप्ती होते.
अशाप्रकारे, भुईमूग काढणी ही केवळ शारीरिक श्रमाची प्रक्रिया नसून, ती वैज्ञानिक ज्ञान, निरीक्षणशक्ती, आणि वेळेच्या अचूक नियोजनाचा संगम आहे. योग्य पद्धती आणि काळाची अचूक जुळणी केल्यास, शेतकरी भुईमुगाच्या पिकातून कमाल उत्पन्न मिळवू शकतात.
भुईमुग काढणीसाठी आधुनिक तंत्रज्ञानाची सविस्तर माहिती
भुईमुगाच्या काढणीत आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर केल्यास उत्पादनाची गुणवत्ता, प्रमाण, आणि आर्थिक फायदा यात लक्षणीय वाढ होऊ शकते. खालीलप्रमाणे या तंत्रज्ञानाचे प्रमुख घटक स्पष्ट केले आहेत:
१. इक्रिसंट तंत्रज्ञान (ICRISAT पद्धत)
ही पद्धत भुईमुगाच्या लागवडीत रुंद सरी आणि वरंबा पद्धतीचा वापर करते. यामध्ये १२.५ ते १५ सेमी उंचीचे वाफे तयार केले जातात, ज्यामुळे जास्त पाणी निचरा होतो आणि मुळांसाठी ऑक्सिजनची उपलब्धता सुधारते. याचा परिणाम म्हणून शेंगांचा आकार वाढतो, दाणे व्यवस्थित भरतात, आणि काढणीच्या वेळी शेंगा जमिनीत राहत नाहीत . याशिवाय, या पद्धतीमध्ये खते टाकणे, फवारणी, आणि काढणी सारख्या सर्व क्रिया पाटातून सहजतेने केल्या जातात, ज्यामुळे जमिनीची तुडवणूक टळते .
२. यांत्रिकीकृत काढणीची साधने
आधुनिक काढणीसाठी ट्रॅक्टर-चालित काढणी यंत्रे (जसे की पास किंवा स्ट्रिपर्स) वापरली जातात. उदाहरणार्थ, उपट्या जातींसाठी हाताने शेंगा तोडण्याऐवजी यंत्रांचा वापर केल्यास कामाची कार्यक्षमता ५०% पर्यंत वाढते . पसरट जातींसाठी खोल कुळव किंवा नांगराच्या साहाय्याने शेंगा काढल्या जातात, ज्यामुळे जमिनीतून शेंगा सहज बाहेर काढता येतात .
३. पीक निरीक्षणासाठी डिजिटल साधने
ड्रोन्स आणि सेंसर-आधारित तंत्रज्ञानाचा उपयोग करून पिकाच्या पक्वतेच्या टप्प्याचे निरीक्षण केले जाते. उदाहरणार्थ, ७५% शेंगा पक्व झाल्यावर काढणी सुरू करण्याची शिफारस केली जाते . याशिवाय, मोबाइल अॅप्सद्वारे शेतकऱ्यांना वेळेवरच्या हवामान अद्यतने आणि काढणीच्या योग्य वेळेबाबत सूचना मिळतात .
४. बियाणे प्रक्रिया आणि उन्नत वाण
उच्च उत्पादनक्षम वाण (जसे की TAG-24, TG-26, कोयना B-95) वापरल्यास उत्पादन ३०-३५ क्विंटल/हेक्टर पर्यंत वाढते . बियाण्यांना थायरम किंवा ट्रायकोडर्मासारख्या जैविक बुरशीनाशकांसह प्रक्रिया करून रोगप्रतिकारकता वाढविली जाते . रायझोबियम संवर्धकाचा वापर केल्यास नत्र स्थिरीकरणाचे प्रमाण २५% ने वाढते .
५. पाण्याचे व्यवस्थापन आणि ठिबक सिंचन
उन्हाळी भुईमुगासाठी ठिबक सिंचन प्रणालीचा वापर केल्यास पाण्याचा वापर ४०% कमी होतो आणि उत्पादन २०% वाढते . फुलोरा अवस्था (२०-३० दिवस) आणि शेंगा पोसण्याच्या टप्प्यात (६५-७० दिवस) पाणी देणे गंभीर असते .
६. पोस्ट-हार्वेस्ट व्यवस्थापन
काढणीनंतर शेंगा ७-८ दिवस उन्हात वाळवल्या जातात, ज्यामुळे ओलावा १०% पर्यंत कमी होतो . साठवणूकसाठी ज्यूट बॅग किंवा नियंत्रित तापमानाचे कोठार वापरल्यास बुरशीचा धोका कमी होतो . याशिवाय, चाऱ्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या पाल्याचे प्रक्रियीकरण करून त्याचे पौष्टिक मूल्य टिकविले जाते.
७. सरकारी योजना आणि प्रशिक्षण
कृषी विद्यापीठे (उदा., डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ) आणि संस्था (ICRISAT) यांनी आधुनिक तंत्रांवर प्रशिक्षण कार्यक्रम आयोजित केले आहेत. यात डिजिटल लेबचा वापर, यंत्रसामग्रीचे प्रदर्शन, आणि उच्च-उत्पादक वाणांचे वितरण समाविष्ट आहे.
आधुनिक तंत्रज्ञानाचा समन्वित वापर केल्यास भुईमुगाचे उत्पादन दुप्पट होऊ शकते, तसेच शेतकऱ्यांचा निव्वळ नफा ३०-४०% पर्यंत वाढू शकतो . यासाठी यंत्रीकरण, जैविक संवर्धन, आणि डिजिटल निरीक्षण यांचा एकत्रित वापर करणे गरजेचे आहे.”