तिसगाव परिसरातील साडेसात हजार हेक्टरवर पसरलेली कापसाची शेती पाहिली तर डोळ्यांसमोर हरित क्रांतीचे दृश्य उमटते. पण यंदा झालेल्या अतिवृष्टीने ही सगळी शेतके नष्ट करून टाकली आहेत. साडेसात हजार हेक्टरमध्ये केवळ ५०० ते ६०० हेक्टर कापूस वेचणी योग्य राहिला आहे. अशा परिस्थितीत शेतकरी कापूस वेचणीचे दर १६ रुपये प्रति किलो देऊ इच्छितात पण मजूर उपलब्ध नाहीत. ही एक अशी विसंगत परिस्थिती आहे की जिथे काम आहे, पैसे देण्याची तयारी आहे, पण काम करणारे हातच उपलब्ध नाहीत. कापूस वेचणीचे भाव १६ रुपये प्रति किलो असूनही मजुरांना आकर्षित करण्यात शेतकरी अपयशी ठरत आहेत.
मजुरांची अभूतपूर्व टंचाई: शेतकऱ्यांसमोरील सर्वात मोठे आव्हान
गेल्या काही वर्षांत प्रथमच अशी परिस्थिती निर्माण झाली आहे की शेतकऱ्यांना मजूर मिळणे अशक्य झाले आहे. तिसगाव तालुक्याच्या पश्चिम भागातील श्रीक्षेत्र हनुमान टाकळी, कोपरे, पाडळी, चितळी या भागात मजुरांची अत्यंत टंचाई जाणवत आहे. अशा वेळी शेतकरी कापूस वेचणीचे भाव १६ रुपये प्रति किलो ठेवूनही मजूर आकर्षित करू शकत नाहीत. ही टंचाई इतकी गंभीर आहे की शेतकऱ्यांना आता पर्याय शोधावे लागत आहेत. कापूस वेचणीचे दर १६ रुपये प्रति किलो असतानाही मजुरांची उपलब्धता नसणे हे शेतकऱ्यांसाठी चिंतेचे कारण बनले आहे.
परप्रांतीय मजुरांचे आगमन: शेतकरी सुरू करतात नवीन प्रयोग
मजुरांच्या या टंचाईतून मार्ग काढण्यासाठी काही प्रगत शेतकऱ्यांनी नवीन मार्ग काढला आहे. त्यांनी मध्य प्रदेशातील बडवानी जिल्ह्यातून मजूर आणण्याचे ठरवले. शेतकरी अशोक शिदोरे यांनी हा पहिला पाऊल उचलल्यानंतर इतर शेतकऱ्यांनाही हा मार्ग स्वीकारावा लागला आहे. या मजुरांना कापूस वेचणीचे भाव १६ रुपये प्रति किलो याप्रमाणे पैसे द्यावे लागतात. हे मजूर दररोज किमान ७० किलो कापूस वेचतात, ज्यामुळे त्यांना दररोज सुमारे ११२० रुपये मिळतात. कापूस वेचणीचे भाव १६ रुपये प्रति किलो ठेवल्याने शेतकऱ्यांना परप्रांतीय मजूर आणणे शक्य झाले आहे.
कुटुंबातील सदस्यांचा सहभाग: संकटातून मार्ग काढण्याचा प्रयत्न
जेथे मजूर मिळत नाहीत तेथे शेतकरी आता कुटुंबातील सदस्यांना शेतात उतरवत आहेत. शाळा सुट्टी असलेले दिवस असले तर विद्यार्थ्यांनाही कापूस वेचणीसाठी वापरले जात आहे. अशा परिस्थितीत कुटुंबातील प्रत्येक सदस्य कापूस वेचणीमध्ये सहभागी होतो. कापूस वेचणीचे दर १६ रुपये प्रति किलो असले तरीही शेतकरी कुटुंबांना हा खर्च वाचवण्यासाठी स्वत:च्या हातांनी काम करावे लागते. कापूस वेचणीचे दर १६ रुपये प्रति किलो असताना स्वत:च्या कुटुंबियांकडून काम करून घेणे हा शेतकऱ्यांसाठी आर्थिकदृष्ट्या फायद्याचा ठरतो.
शेतकऱ्यांचे आर्थिक संकट: कापसाच्या किमती आणि उत्पादन खर्चाचे असमतोल
सध्या बाजारात कापसाला साडेसहा ते साडेसात हजार रुपये प्रतिक्विंटल भाव मिळत असला तरी शेतकऱ्यांना तोटाच सोसावा लागत आहे. कापूस वेचणीचे दर १६ रुपये प्रति किलो झाल्याने प्रतिक्विंटल वेचणीवर १६०० रुपये खर्च येतो. यावर बियाणे, नांगरणी, आंतर मशागत, फवारणी यावर झालेला खर्च जोडला तर कापूस पीक प्रतिक्विंटल १२०० रुपयांनी तोट्यात जात आहे. कापूस वेचणीचे दर १६ रुपये प्रति किलो असल्याने शेतकऱ्यांचा उत्पादन खर्च वाढला आहे. कापूस वेचणीचे दर १६ रुपये प्रति किलो झाल्यामुळे शेतकऱ्यांच्या नफ्यावर मोठा परिणाम झाला आहे.
ठेकेदार पद्धतीचा उदय: ग्रामीण भागात नवीन व्यवसाय
मजुरांच्या टंचाईमुळे ग्रामीण भागात एक नवीन व्यवसाय उदयास आला आहे – ठेकेदार पद्धत. या पद्धतीत ठेकेदार मजूर गोळा करतात, त्यांच्या प्रवासाची सोय करतात आणि शेतकऱ्यांना मजूर पुरवतात. हे ठेकेदार १० ते १०० किलोमीटरपर्यंतच्या अंतरावरून मजूर आणतात. अशा पद्धतीने आणलेल्या मजुरांना कापूस वेचणीचे दर १६ रुपये प्रति किलो द्यावे लागते. कापूस वेचणीचे दर १६ रुपये प्रति किलो असले तरी ठेकेदार पद्धतीमुळे शेतकऱ्यांना मजूर मिळू शकतात. कापूस वेचणीचे दर १६ रुपये प्रति किलो ठेवून ठेकेदारांमार्फत मजूर आणणे हा शेतकऱ्यांसाठी एक व्यवहार्य पर्याय बनला आहे.
भाव कोसळण्याची भीती: शेतकरी घाईघाईने विक्रीकडे झुकतात
कापसाचे भाव कोसळण्याची भीती शेतकऱ्यांच्या मनात नेहमीच बसलेली असते. यंदा अतिवृष्टीमुळे पिकांची नासाडी झाल्याने उरलेला कापूस लवकरात लवकर विकण्याची शेतकऱ्यांची धोरण आहे. अशा परिस्थितीत कापूस वेचणीचे दर १६ रुपये प्रति किलो असूनही शेतकरी भाव कोसळण्यापूर्वीच कापूस विक्रीकडे वळत आहेत. कापूस वेचणीचे दर १६ रुपये प्रति किलो देऊनही शेतकरी लवकर कापूस विकण्यास प्राधान्य देतात कारण भाव कोसळल्यास त्यांचे नुकसान आणखी वाढू शकते. कापूस वेचणीचे दर १६ रुपये प्रति किलो देणे भाग पडले तरी शेतकरी भाव कोसळण्याच्या भीतीपोटी लवकर विक्री करतात.
भविष्यातील धोरण: शेतकऱ्यांसमोरील आव्हाने आणि संधी
यंदाच्या अनुभवावरून शेतकऱ्यांना भविष्यासाठी धोरणे आखावी लागतील. कापूस वेचणीचे दर १६ रुपये प्रति किलो परवर्षीही राहतील का यावर शेतकऱ्यांचे लक्ष आहे. मजुरांची टंचाई आणि वाढती मजुरी यामुळे शेतकऱ्यांना पर्यायी उपाययोजना शोधाव्या लागतील. कापूस वेचणीचे दर १६ रुपये प्रति किलो असले तरी यापुढे शेतकऱ्यांना यंत्रीकरणाकडे वळावे लागेल. कापूस वेचणीचे दर १६ रुपये प्रति किलो झाल्याने शेतकरी आता कापूस वेचण्यासाठी यंत्रे वापरण्याचा विचार करू लागले आहेत. कापूस वेचणीचे दर १६ रुपये प्रति किलो असल्याने भविष्यात यंत्रीकरणावर भर देणे अपरिहार्य झाले आहे.
निष्कर्ष: संकटातून बाहेर पडण्यासाठी एकत्रित प्रयत्नांची गरज
तिसगाव परिसरातील शेतकऱ्यांना यंदा अनेक आव्हानांना सामोरे जावे लागले आहे. अतिवृष्टी, मजुरांची टंचाई, वाढलेले उत्पादन खर्च आणि कोसळणारे भाव या सर्वांशी एकाच वेळी लढा द्यावा लागत आहे. अशा परिस्थितीत कापूस वेचणीचे भाव १६ रुपये प्रति किलो हा केवळ एक आकडा न राहता संपूर्ण कापूस उत्पादन व्यवस्थेतील समस्यांचे प्रतीक बनले आहे. कापूस वेचणीचे दर १६ रुपये प्रति किलो असूनही मजूर न मिळणे ही अशी विसंगत परिस्थिती आहे जी शासन आणि समाजाचे लक्ष वेधून घेते. कापूस वेचणीचे दर १६ रुपये प्रति किलो झाल्याने शेतकऱ्यांना भविष्यात यंत्रीकरणाकडे वळणे भाग पडेल, जे कदाचित कापसाच्या शेतीचे भविष्य बदलू शकेल.