उडीद (Vigna mungo), ज्याला काळा ग्राम किंवा उराड दाळ म्हणूनही ओळखले जाते, हे भारतातील एक महत्त्वाचे दाळीचे पीक आहे. हे पीक भारतातील अनेक प्रदेशांत व्यापक प्रमाणात लागवड केले जाते आणि ते आहारातील प्रोटीनचा एक महत्त्वाचा स्रोत आहे. उडीद बियाणे ही शेतकऱ्यांसाठी महत्त्वाची असतात, कारण त्यांची निवड उत्पादन, रोगप्रतिकारकता, आणि परिस्थितिजन्य तयारीवर परिणाम करते. भारतात उडीदची लागवड महाराष्ट्र, अंध्र प्रदेश, मध्य प्रदेश, आणि इतर राज्यांमध्ये व्यापक प्रमाणात केली जाते, आणि हे पीक दोन्ही खरीफ आणि रबी हंगामात लागवड केले जाते. या लेखात, आम्ही उडीद बियाणे शेतीतील नवीन विकास आणि एक यशस्वी शेतकऱ्याची कहाणी सादर करत आहोत.
परिचय आणि पाश्वभूमी
उडीद हे भारतात व्यापक प्रमाणात लागवड केले जाणारे पीक आहे, जे प्रोटीनचा उत्तम स्रोत (20-25%) आहे. उडीद बियाणे ही शेतकऱ्यांसाठी महत्त्वाची असतात, कारण त्यांची निवड उत्पादन, रोगप्रतिकारकता, आणि परिस्थितिजन्य तयारीवर परिणाम करते. भारतात, विविध प्रदेशांसाठी वेगवेगळ्या उडीद बियाणे जातींची शिफारस केलेली आहे, ज्यात महाराष्ट्र, अंध्र प्रदेश, आंदामान आणि निकोबार द्वीपसमूह, इ. क्षेत्रांचा समावेश आहे. या जातींची निवड शेतकऱ्यांना त्यांच्या क्षेत्रातील हवामान आणि मातीच्या परिस्थितींशी सामंजस्य साधण्यास मदत करते. उडीद बियाणे शेती भारताच्या कृषि अर्थव्यवस्थेत महत्त्वाची भूमिका बजावते, विशेषतः दक्षिण आणि पूर्व भारतात.
आव्हाने आणि संधी
उडीद शेतीमध्ये अनेक आव्हाने आहेत, त्यात मुख्य म्हणजे पिवळ्या मोजेक व्हायरस (YMV) सारख्या रोगांचा प्रादुर्भाव आणि कमी उत्पादन. YMV हा रोग उडीद पिकांवर घातक असतो आणि तो पिकांचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणात कमी करू शकतो. शिवाय, विविध हवामानी परिस्थितींमध्ये पिकांची तयारी करणे आणि बाजारातील चढ-उतारांशी सामंजस्य साधणे हे शेतकऱ्यांसाठी आव्हान आहे. मात्र, या आव्हानांवर मात करण्यासाठी, भारतातील संशोधन संस्थांनी YMV सारख्या रोगांना प्रतिकारक आणि उच्च उत्पादन देणाऱ्या नवीन उडीद बियाणे जाती विकसित केली आहेत. या नवीन उडीद बियाणे जाती शेतकऱ्यांना अधिक उत्पादन मिळवण्यास आणि रोगप्रतिकारकता सुधारण्यास मदत करतात.
नवीन उडीद बियाणे जातींचा विकास
भारतातील संशोधन संस्थांनी YMV सारख्या रोगांना प्रतिकारक आणि उच्च उत्पादन देणाऱ्या नवीन उडीद बियाणे जाती विकसित केली आहेत. यात अंध्र प्रदेश राज्य बियाणे विकास महामंडळाने 2018 मध्ये प्रकाशित केलेली PU-31 आणि GBG-1 ही जाती समाविष्ट आहेत. या जाती 75-80 दिवसांत परिपक्व होतात आणि 12-15 क्विंटल/हेक्टर उत्पादन देतात. शिवाय, त्यांची YMV ला प्रतिकारकता आहे, जे शेतकऱ्यांना त्यांच्या पिकांचे नुकसान कमी करण्यास मदत करते. तसेच, 2016 मध्ये प्रकाशित झालेली TBG-104 ही जात 15-16 क्विंटल/हेक्टर उत्पादन देते आणि तीही YMV ला प्रतिकारक आहे. ही नवीन उडीद बियाणे जाती शेतकऱ्यांना अधिक उत्पादन मिळवण्यास आणि रोगप्रतिकारकता सुधारण्यास मदत करतात. या जातींचा विकास अंध्र प्रदेश, तमिळनाडू, ओरिसा यासारख्या राज्यांमध्ये विशेषतः उपयुक्त ठरला आहे.
महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसाठी उडीद (उडद) पिकासाठी खालील सुधारित बियाणे जाती उपयुक्त ठरू शकतात:
🌱 महाराष्ट्रासाठी शिफारस केलेल्या उडीद जाती
1. फुले वासु (Phule Vasu)
वाढीचा कालावधी: 70–73 दिवस
वैशिष्ट्ये: पावडरी बुरशी आणि पिवळ्या मोज़ेक विषाणूला सहनशील, लवकर परिपक्व होणारा, टपोरे दाणे (100 दाण्यांचे वजन 4.87 ग्रॅम), कोरडवाहू परिस्थितीत योग्य
उत्पादन क्षमता: 8–9 क्विंटल प्रति हेक्टरी
2. विजय (Vijay)
वाढीचा कालावधी: 68–73 दिवस
वैशिष्ट्ये: चमकदार टपोरे दाणे, शेंगा न तुटणाऱ्या, एकसंध परिपक्वता
उत्पादन क्षमता: 12–15 क्विंटल प्रति हेक्टरी
3. एमयू-44 (MU-44)
वाढीचा कालावधी: 65–70 दिवस
वैशिष्ट्ये: चमकदार टपोरे दाणे, शेंगा न तुटणाऱ्या, एकसंध परिपक्वता
उत्पादन क्षमता: 12–15 क्विंटल प्रति हेक्टरी
4. AKU-10-1
वाढीचा कालावधी: 65–70 दिवस
वैशिष्ट्ये: मध्यम टपोरे दाणे, एकसंध परिपक्वता, विरळ केसाळ शेंगा
उत्पादन क्षमता: 10–12 क्विंटल प्रति हेक्टरी
5. AKU-15
वाढीचा कालावधी: 65–75 दिवस
वैशिष्ट्ये: सरळ ते अर्धविकसित फांद्या, विरळ केसाळ शेंगा, एकसंध परिपक्वता, टपोरे दाणे, न पडणारे व न तुटणारे शेंगांचे वैशिष्ट्य
उत्पादन क्षमता: 10–12 क्विंटल प्रति हेक्टरी
6. TAU-1
वाढीचा कालावधी: 60–73 दिवस
वैशिष्ट्ये: टपोरे दाणे, दाण्यांचा रंग जांभळट काळा, त्रिकोणी पानं, परिपक्वतेवेळी शेंगांचा रंग जांभळट काळा
उत्पादन क्षमता: 12–15 क्विंटल प्रति हेक्टरी
7. TPU-4
वाढीचा कालावधी: 65–70 दिवस
वैशिष्ट्ये: लवकर परिपक्व होणारा वाण, काळे टपोरे दाणे
उत्पादन क्षमता: 10–11 क्विंटल प्रति हेक्टरी
🌾 इतर उच्च उत्पादनक्षम वाण
Blackgram Rudra
वैशिष्ट्ये: उच्च उत्पादन क्षमता, पिवळा मोज़ेक विषाणू, वाळवा आणि पावडरी बुरशी यांसारख्या रोगांपासून संरक्षण, विविध हवामानात अनुकूल
उपयुक्तता: महाराष्ट्रासह गुजरात, मध्यप्रदेश, उत्तरप्रदेश आणि राजस्थानमध्ये लोकप्रिय
Blackgram T-9
वैशिष्ट्ये: उच्च उत्पादन क्षमता, विविध रोगांपासून संरक्षण, विविध हवामानात अनुकूल
उपयुक्तता: महाराष्ट्र, गुजरात, उत्तरप्रदेश आणि बिहारमध्ये उपयुक्त
🛒 बियाणे खरेदी आणि अनुदान
महाबीज (Maharashtra State Seed Corporation Limited): उच्च गुणवत्तेची प्रमाणित बियाणे शेतकऱ्यांना अनुदानित दरात उपलब्ध करून देते. अधिक माहितीसाठी त्यांच्या अधिकृत संकेतस्थळाला भेट द्या: Mahabeej
DesiKheti: ऑनलाइन प्लॅटफॉर्म ज्यावरून महाराष्ट्रातील शेतकरी उडीद बियाणे खरेदी करू शकतात. अधिक माहितीसाठी: DesiKheti
मुफ्त बियाणे योजना: महाराष्ट्र शासनाच्या MAHA-DBT पोर्टलवरून शेतकरी सोयाबीन, मूग, उडीद आणि तूर यांसारख्या पिकांसाठी मोफत बियाणे अनुदानासाठी अर्ज करू शकतात. अधिक माहितीसाठी: मुफ्त बियाणे योजना
जर तुम्हाला उडीद लागवडीसाठी योग्य पद्धती, खत व्यवस्थापन, किंवा आंतरपीक पद्धतींबाबत अधिक माहिती हवी असेल, तर कृपया कळवा. मला मदत करण्यात आनंद होईल.
यशोगाथा: श्री. रामू यांची कहाणी
श्री. रामू, अंध्र प्रदेशातील एक शेतकरी, वर्षानुवर्षे उडीद पिकांची लागवड करत आले आहेत. ते YMV सारख्या रोगांमुळे त्यांच्या पिकांचे मोठे नुकसान झाले आणि त्यांचे उत्पादन कमी राहिले. ते नवीन जाती आणि तंत्रज्ञानांविषयी माहिती मिळवण्यासाठी स्थानिक कृषि विभागाशी संपर्क साधला. श्री. रामू यांनी PU-31 ही नवीन उडीद बियाणे जात पेरण्यासाठी निवडली, कारण ती YMV ला प्रतिकारक होती आणि उच्च उत्पादन देण्याची क्षमता होती. त्यांनी कृषि विशेषज्ञांच्या मार्गदर्शनाखाली पेरणी केली आणि पिकाची काळजी घेतली. हंगामात, त्यांनी दिसून आले की त्यांची पिके YMV च्या लक्षणांशी संघर्ष करत आहेत आणि चांगल्या प्रकारे वाढत आहेत. पेरणी झाल्यानंतर, श्री. रामू यांनी 15 क्विंटल/हेक्टर हे उत्पादन मिळवले, जे त्यांच्या पूर्वीच्या पिकांपेक्षा 20% जास्त होते. या वाढीला त्यांच्या खर्चात वाढ झाली नाही, कारण त्यांना कमी कीडनाशकांचा वापर करण्याची आवश्यकता भासली नाही. त्यांच्या यशामुळे अन्य शेतकऱ्यांनीही नवीन उडीद बियाणे जाती अंगीकारण्यास प्रोत्साहित झाले.
सुधारित उडीद बियाणे जातींचे फायदे
सुधारित उडीद बियाणे जातींचा वापर करणे शेतकऱ्यांना अनेक फायदे देते. या जाती अधिक उत्पादन देतात, जे शेतकऱ्यांची आर्थिक स्थिति सुधारण्यास मदत करते. तसेच, ही जाती रोग आणि कीडपतंगांना अधिक प्रतिकारक असतात, ज्यामुळे कीडनाशकांचा वापर कमी होतो आणि पर्यावरणीय परिणाम कमी होतात. उदाहरणार्थ, PU-31 ही जात पावडरी मिल्ड्यू आणि मंग बीन येलो मोजेक व्हायरस यांच्या विरुद्ध मध्यम प्रतिकारकता दर्शविते, जे शेतकऱ्यांना त्यांच्या पिकांची काळजी घेण्यासाठी कमी प्रयत्न करण्यास मदत करते. शिवाय, काही जाती हवामानातील बदलांना अधिक तोंड देऊ शकतात, जे ग्लोबल वॉर्मिंगसारख्या चढत्या चिंतांमुळे महत्त्वाचे ठरते.
लागवड पद्धती
उडीद बियाणे वेगवेगळ्या जातींसाठी लागवड पद्धती थोडी थोडी वेगळी असू शकतात. उदाहरणार्थ, PU-31 साठी, शिफारसील पेरणी तारीख खरीफ हंगामात जून ते जुलै दरम्यान असते. बियाणे पेरण्यासाठी, 30-40 किग्रा/हेक्टर बियाणे पेरणे शिफारस केले जाते, आणि पेरणी गहिराई 5-7 सेंमी असते. शिवाय, उडीद पिकासाठी संतुलित खत वापरणे महत्त्वाचे असते. नत्रजन, फॉस्फरस, आणि पोटशियम यांचे योग्य प्रमाण असणे आवश्यक असते, जे पिकाला स्वस्थ वाढण्यास मदत करते. काही उडीद बियाणे जाती खतांच्या आवश्यकतांमध्ये भिन्न असू शकतात, म्हणून शेतकऱ्यांनी त्यांच्या निवडलेल्या जातीसाठी विशिष्ट खत अडचणींचा शोध घ्यावा.
निष्कर्ष आणि शिफारसी
उडीद बियाणे जातींची योग्य निवड ही शेतकऱ्यांसाठी यशस्वी लागवडीची गुरुकिल्ली आहे. विविध जातींची निवड करून, शेतकऱ्यांनी त्यांच्या क्षेत्रातील विशिष्ट परिस्थितींशी सामंजस्य साधणारी जात निवडून घेऊ शकतात, जे त्यांना अधिक उत्पादन मिळवण्यास आणि पिकांची काळजी घेण्यासाठी आवश्यक असणाऱ्या साधनांचा वापर कमी करण्यास मदत करते. अंध्र प्रदेशासारख्या राज्यांसाठी, PU-31, GBG-1, आणि TBG-104 ही उल्लेखनीय जाती आहेत, तर इतर राज्यांसाठी अनेक इतर जाती उपलब्ध आहेत ज्या त्यांच्या स्थानिक आवश्यकतांना पूर्ण करतात. शेतकऱ्यांनी स्थानिक कृषि विशेषज्ञांशी सल्लामसलत करून आणि ताज्या संशोधनांवर टिकून राहून योग्य उडीद बियाणे जात निवडण्यासाठी सुविचार करावा.
**महत्त्वपूर्ण नोंदी**:
– उडीद बियाणे जातींची निवड करताना स्थानिक हवामान आणि मातीच्या परिस्थितींचा विचार करणे आवश्यक आहे.
– PU-31, GBG-1, TBG-104 सारख्या सुधारित जाती उच्च उत्पादन देतात, परंतु योग्य लागवड पद्धतींचे पालन करणे महत्त्वाचे आहे.
– शेतकऱ्यांनी स्थानिक कृषि विभागांकडून मार्गदर्शन घेऊन योग्य जात निवडावी.
**मुख्य संदर्भ**:
– [अंध्र प्रदेश राज्य बियाणे विकास महामंडळ]
– [अग्री फार्मिंग]
– [द हिंदू]