मधमाशीपालन ही केवळ एक शेतीची पद्धत नसून, पर्यावरण संतुलन, आर्थिक विकास आणि ग्रामीण सक्षमीकरणाची एक प्रभावी साधन आहे. भारतासारख्या कृषिप्रधान देशात मधमाशीपालनाने शेतकऱ्यांना अतिरिक्त उत्पन्नाची संधी उपलब्ध करून दिली आहे. मध, रॉयल जेली, मेण, परागकण यांसारख्या उत्पादनांमधून मिळणारे उत्पन्न केवळ आर्थिक फायदा देईनासे, ते जैवविविधतेच्या संरक्षणातही मदत करतात. खादी व ग्रामोद्योग आयोग (केव्हीआयसी) अंतर्गत कार्यरत असलेली केन्द्रिय मधमाशी संशोधन व प्रशिक्षण संस्था (सीबीआरटीआय) ही मधमाशीपालन क्षेत्रातील अग्रगण्य संस्था आहे. ही संस्था मायक्रो, स्मॉल आणि मीडियम एंटरप्रायझेस मंत्रालय, भारत सरकारच्या मार्गदर्शनाखाली पुण्यात कार्यरत आहे. तिच्या माध्यमातून देशभरातील शेतकरी, उद्योजक आणि युवकांना वैज्ञानिक पद्धतीने मधमाशीपालन शिकवण्यात येते, ज्यामुळे ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला बळकटी मिळते.
सीबीआरटीआय ही संस्था १९६० च्या दशकापासून कार्यरत असून, तिने अनेक यशस्वी मधमाशीपालन प्रकल्पांची अंमलबजावणी केली आहे. संस्थेच्या संशोधन आणि प्रशिक्षण कार्यक्रमांमुळे लाखो कुटुंबांना मधमाशीपालनाच्या माध्यमातून स्वयंरोजगाराची संधी मिळाली आहे. पर्यावरणीय दृष्ट्या पाहता, मधमाश्या फुलझाडांच्या परागणात महत्त्वाची भूमिका बजावतात, ज्यामुळे शेतीचे उत्पादन वाढते. आजच्या हवामान बदलाच्या काळात मधमाशीपालन हे शाश्वत शेतीचे एक महत्त्वाचे घटक म्हणून उदयास आले आहे. सीबीआरटीआय सारख्या संस्था या क्षेत्रातील तंत्रज्ञानाचा प्रसार करून शेतकऱ्यांना आधुनिक साधनसामग्री आणि ज्ञान पुरवतात, ज्यामुळे उत्पादनाची गुणवत्ता आणि प्रमाण वाढते.
मधमाशीपालन प्रमाणपत्र अभ्यासक्रम: प्राथमिक पायाभूत ज्ञान
मधमाशीपालनाच्या क्षेत्रात प्रवेश करू इच्छिणाऱ्यांसाठी सीबीआरटीआयचा मधमाशीपालन प्रमाणपत्र अभ्यासक्रम हा आदर्श पर्याय आहे. हा एकमहिन्याचा पूर्णवेळ अभ्यासक्रम असून, यात मधमाशीपालनाच्या मूलभूत तत्त्वांचे सखोल ज्ञान दिले जाते. अभ्यासक्रमाच्या सुरुवातीला विद्यार्थ्यांना मधमाश्यांच्या वर्तन, जाती आणि वसाहती बांधकाम याबाबत माहिती दिली जाते. नंतर, मध संकलन, मेण उत्सर्जन आणि रोग नियंत्रण यांसारख्या व्यावहारिक कौशल्यांचे प्रशिक्षण दिले जाते.
या अभ्यासक्रमात सहभागी होणाऱ्या सहभागींना आधुनिक मधमाशी वसाहतींचे निरीक्षण करायला मिळते आणि प्रत्यक्ष संकलन प्रक्रियेत सहभागी होण्याची संधी मिळते. एका महिन्याच्या कालावधीत सहभागी हे मधमाशीपालन व्यवसाय सुरू करण्यास सक्षम होतात. हा अभ्यासक्रम विशेषतः नवशिक्या शेतकरी, बेरोजगार युवक आणि ग्रामीण महिलांसाठी उपयुक्त आहे. यानंतर ते स्वतःची मधमाशीपालन युनिट सुरू करू शकतात आणि सरकारी योजनांचा लाभ घेऊ शकतात. सीबीआरटीआयने या अभ्यासक्रमाद्वारे अनेक यशस्वी उद्योजक घडवले आहेत, ज्यांनी आपल्या गावांमध्ये मधमाशीपालनाची क्रांती घडवली आहे.
प्रगत मधमाशीपालन प्रशिक्षण: अल्पकालीन व्यावहारिक मार्गदर्शन
ज्यांना मधमाशीपालनातील प्रगत तंत्रे शिकायची असतील, त्यांच्यासाठी सीबीआरटीआयकडून पाच दिवसांचे अल्पकालीन प्रगत मधमाशीपालन प्रशिक्षण आयोजित केले जाते. हा अभ्यासक्रम व्यावहारिक आधारावर आधारित असून, यात मधमाशी वसाहतींचे व्यवस्थापन, उत्पादन वाढवण्याच्या पद्धती आणि बाजारपेठ व्यवस्थापन यावर भर दिला जातो. सहभागींना मधमाश्यांच्या आरोग्य तपासणी, कीटकनाशकांचा वापर आणि हंगामी काळातील विशेष काळजी याबाबत मार्गदर्शन मिळते.
या प्रशिक्षणात प्रत्यक्ष क्षेत्रीय दौऱ्यांचा समावेश असतो, ज्यात सहभागी वास्तविक मधमाशी फार्मला भेट देतात आणि तेथील तज्ज्ञांशी संवाद साधतात. पाच दिवसांच्या कालावधीत सहभागी हे प्रगत तंत्रे आत्मसात करून आपल्या शेतात तात्काळ अंमलबजावणी करू शकतात. हा अभ्यासक्रम अनुभवी मधमाशीपालकांसाठी डिझाइन केलेला असून, त्यामुळे उत्पादनात २०-३० टक्क्यांची वाढ होऊ शकते. अनेक सहभागी या प्रशिक्षणानंतर आपल्या व्यवसायाचे विस्तारित रूप घेतात आणि इतरांना प्रशिक्षण देण्याचे काम सुरू करतात.
रॉयल जेली, परागकण, प्रोपोलिस आणि मेण संकलन व संरक्षण प्रशिक्षण
मधमाशीपालनातील उच्चमूल्याच्या उत्पादनांसाठी सीबीआरटीआयकडून पाच दिवसांचे विशेष प्रशिक्षण आयोजित केले जाते. यात रॉयल जेली, परागकण, प्रोपोलिस आणि मेण यांच्या संकलन व संरक्षणाच्या पद्धती शिकवल्या जातात. रॉयल जेली ही मधमाश्यांची राणी तयार करण्यासाठी वापरली जाणारी पदार्थ असून, तिचे आरोग्यदायी गुणधर्म जगभर ओळखले जातात. या प्रशिक्षणात सहभागींना या उत्पादनांचे शुद्ध संकलन कसे करावे, ते कसे साठवावे आणि बाजारात विक्रीसाठी तयार करावे याचे व्यावहारिक ज्ञान मिळते.
प्रोपोलिस हे मधमाश्यांचे नैसर्गिक अँटिबायोटिक म्हणून ओळखले जाते, तर परागकण हे पौष्टिक पूरक म्हणून वापरले जाते. प्रशिक्षणात सहभागींना विशेष साधनांचा वापर शिकवला जातो, ज्यामुळे उत्पादनाची हानी टाळता येते. हा अभ्यासक्रम विशेषतः ज्यांना मधमाशीपालनातून विविध उत्पादने विकून नफा कमावायचा असेल, त्यांच्यासाठी उपयुक्त आहे. अनेक सहभागी या प्रशिक्षणानंतर ऑर्गेनिक उत्पादनांच्या बाजारात प्रवेश करतात आणि चांगले उत्पन्न मिळवतात.
मध परीक्षण प्रशिक्षण: एकदिवसीय तात्काळ मार्गदर्शन
मधाची शुद्धता आणि गुणवत्ता तपासणे हे मधमाशीपालन व्यवसायातील महत्त्वाचे पैलू आहे. सीबीआरटीआयकडून एका दिवसाच्या मध परीक्षण प्रशिक्षणाचा आयोजन केले जाते, ज्यात सहभागींना मधातील मिसळ घातलेल्या पदार्थांची ओळख पटवणे शिकवले जाते. हा अभ्यासक्रम साध्या उपकरणांद्वारे मधाची चाचणी कशी घ्यावी, तिची रंग, चव आणि घनता कशी तपासावी यावर केंद्रित असतो.
प्रशिक्षणात सहभागींना व्यावहारिक प्रयोगशाळेत काम करण्याची संधी मिळते, ज्यामुळे ते घरीच मधाची चाचणी करू शकतात. हा अभ्यासक्रम लहान मध उत्पादकांसाठी अत्यंत सोयीचा असून, त्यामुळे बाजारातील फसवणूक टाळता येते. एका दिवसात मिळणारे हे ज्ञान व्यवसायाच्या सुरक्षिततेसाठी मूलभूत ठरते.
मध प्रक्रिया व गुणवत्ता नियंत्रण प्रशिक्षण
मध प्रक्रिया व गुणवत्ता नियंत्रण हे पाच दिवसांचे प्रशिक्षण मध उत्पादकांना व्यावसायिक दर्जाची उत्पादने तयार करण्यास शिकवते. यात मध शुद्धीकरण, पॅकेजिंग आणि स्टोरेजच्या पद्धतींचा अभ्यास केला जातो. सहभागींना आंतरराष्ट्रीय गुणवत्ता मानकांबाबत माहिती मिळते, ज्यामुळे निर्यातीची संधी निर्माण होते.
प्रशिक्षणात विशेष यंत्रसामग्रीचे डेमो दिले जातात आणि गुणवत्ता तपासणीचे प्रमाणपत्र कसे मिळवावे याचे मार्गदर्शन केले जाते. हा अभ्यासक्रम मधमाशीपालन व्यवसायाला व्यावसायिक उंची देण्यासाठी आवश्यक आहे.
खड्डा माशी व जंगली माशींमधून मध व मेण संकलन प्रशिक्षण
जंगली मधमाश्यांमधून मध व मेण संकलन हे धोकादायक पण फायदेशीर काम आहे. सीबीआरटीआयकडून दहा दिवसांचे हे विशेष प्रशिक्षण आयोजित केले जाते, ज्यात सहभागींना सुरक्षित संकलनाच्या पद्धती शिकवल्या जातात. खड्डा माशी (रॉक बी) च्या वसाहती ओळखणे, संकलनासाठी उपकरणे आणि पर्यावरण संरक्षण यावर भर दिला जातो.
हा अभ्यासक्रम जंगलातील आदिवासी आणि ग्रामीण भागातील लोकांसाठी उपयुक्त असून, त्यामुळे ते नैसर्गिक संसाधनांचा शाश्वत वापर करू शकतात. दहा दिवसांच्या कालावधीत सहभागी हे तंत्र आत्मसात करून जंगली मध संकलनाचा व्यवसाय सुरू करतात.
प्रशिक्षणासाठी नोंदणी आणि संपर्क माहिती
सीबीआरटीआयच्या सर्व प्रशिक्षणांसाठी ऑनलाइन नोंदणी उपलब्ध आहे. संस्थेची वेबसाइट kvk.gov.in वर जाऊन फॉर्म भरावा. संपर्कासाठी फोन नंबर ०२०-२६१२३४५६, ०२०-२६१२३४५७, ०२०-२६१२३४५८ किंवा ईमेल cbartipune.kvic@nic.in वर संपर्क साधावा. संस्था पुणे जिल्ह्यातील शिवाजीनगर येथे स्थित आहे.
या प्रशिक्षणांद्वारे मधमाशीपालन क्षेत्रात नवीन संधी निर्माण होत आहेत. जर तुम्ही ग्रामीण विकासात योगदान देण्यास उत्सुक असाल, तर सीबीआरटीआयचे प्रशिक्षण तुमच्यासाठी उत्तम आहे.