बदलत्या काळाच्या सोबत आपली शेती रासायनिक खते आणि कीटकनाशकांच्या जाळ्यात अडकली आहे. याचा परिणाम म्हणून माणसांचे आरोग्य तर बिघडतच आहे, शिवाय आपली सुपीक जमीनही रसायनांनी झाकली गेली आहे. या समस्येच्या निर्मूलनासाठी आता एक सकारात्मक पाऊल उचलण्यात आले आहे. केंद्र शासनाने पर्यावरणास अनुकूल अशी नैसर्गिक शेती करणाऱ्या शेतकऱ्यांना प्रोत्साहन भत्ता देऊन त्यांचे हे पाऊल ओळखण्याचा निर्णय घेतला आहे. जिल्ह्यातील सुमारे ६,७५० शेतकऱ्यांना या योजनेतून लाभान्वित करण्याचे लक्ष्य ठेवण्यात आले आहे. हा केवळ आर्थिक पाठबळाचा नव्हे, तर एक सामाजिक बदलाचा कार्यक्रम आहे.
राष्ट्रीय नैसर्गिक शेती अभियान: एक दूरदृष्टीचा प्रकल्प
हा सर्व प्रयत्न राष्ट्रीय नैसर्गिक शेती अभियानांतर्गत राबविण्यात येत आहे. या अभियानाचा मुख्य उद्देश शेतकऱ्यांना रसायनमुक्त शेतीकडे वळविणे आणि त्यासाठीची योग्य मार्गदर्शन पुरविणे हा आहे. यासाठी सांगली जिल्ह्याला एक कोटी ८८ लाख ९२ हजार रुपयांचा निधी मंजूर झाला आहे. या निधीचा वापर प्रामुख्याने दोन गोष्टींसाठी केला जाणार आहे – गटांमधील शेतकऱ्यांसाठी प्रोत्साहन भत्ता आणि त्यांना मार्गदर्शन करणाऱ्या ‘कृषी सखीं’ या महिला कृषी तज्ञांना मानधन देणे. शासनाकडून नैसर्गिक शेती करणाऱ्या शेतकऱ्यांना प्रोत्साहन भत्ता देण्याचा हा पहिलाच मोठा प्रयत्न आहे.
अभियानाची मूलभूत उद्दिष्टे
हा प्रकल्प केवळ पैशाच्या वाटपापुरता मर्यादित नसून त्यामागे काही मूलभूत आणि दूरगामी उद्दिष्टे दडलेली आहेत. सर्वप्रथम, शेतकरी कमीत कमी खर्चात शेतावरच तयार होणाऱ्या नैसर्गिक निविष्ठांचा वापर करावा, बाहेरच्या कृषी उत्पादनांवर कमी अवलंबून राहावे यावर भर देण्यात आला आहे. जमिनीचे आरोग्य सुधारणे हे या अभियानाचे हृदयस्थ आहे. गो-पशुधनाशी एकात्मिक कृषी पद्धतीचा अवलंब करून शेतीचा खर्च कमी करणे आणि जमिनीची सुपीकता वाढवणे शक्य आहे. शेवटी, एक राष्ट्रीय ब्रँड तयार करून रसायनमुक्त शेतमालाला चांगला बाजारभाव मिळवून देणे हे या सर्वांचे शेवटचे उद्दिष्ट आहे.
जिल्ह्यातील योजनेचे स्वरूप आणि आर्थिक रचना
सांगली जिल्ह्यात ही योजना अत्यंत सुव्यवस्थित पद्धतीने राबविण्यात येत आहे. शेतकऱ्यांचे ५४ गट (क्लस्टर्स) तयार करण्यात आले आहेत, ज्यामध्ये प्रत्येक गटात सुमारे १२५ शेतकरी आहेत. या सर्व ६,७५० शेतकऱ्यांपैकी प्रत्येकाला चार हजार रुपयांचा प्रोत्साहन भत्ता मिळणार आहे. याशिवाय, प्रत्येक गटासाठी दोन कृषी सखींना नियुक्त करण्यात आले आहे, ज्यांना दरमहा पाच हजार रुपये मानधन दिले जाणार आहे. एकूण १०८ कृषी सखींना हा आर्थिक लाभ मिळेल. अशा प्रकारे नैसर्गिक शेती करणाऱ्या शेतकऱ्यांना प्रोत्साहन भत्ता देऊन त्यांच्या आर्थिक हालाखीत साहाय्य करण्याचा प्रयत्न आहे.
प्रशिक्षण आणि क्षमतावर्धन: यशाची गुरुकिल्ली
फक्त आर्थिक मदत देऊन भागणार नाही,तर शेतकऱ्यांना योग्य तंत्रज्ञानाचे प्रशिक्षण देणे हेही तितकेच महत्त्वाचे आहे. यासाठी कांचनपूर येथील कृषी विज्ञान केंद्र आणि कसबे डिग्रज येथे शेतकऱ्यांना प्रशिक्षण दिले जाणार आहे. या प्रशिक्षणात नैसर्गिक शेतीच्या विविध पद्धती, जैविक खते तयार करणे, जमिनीची आरोग्यपूर्ण स्थिती कशी राखायची यावर मार्गदर्शन केले जाईल. कृषी सखींद्वारे गटातील शेतकऱ्यांना सतत मार्गदर्शन मिळत राहील. हे प्रशिक्षण नैसर्गिक शेती करणाऱ्या शेतकऱ्यांना प्रोत्साहन भत्ता योजनेपेक्षाही अधिक मौल्यवान ठरू शकते.
अंमलबजावणीची सद्यस्थिती आणि भविष्याचे स्वप्न
एप्रिल महिन्यात या योजनेला प्रशासकीय मान्यता मिळाली असून, आता वितरण प्रक्रिया सुरू झाली आहे. लवकरच हा प्रोत्साहन भत्ता आणि मानधन शेतकऱ्यांच्या आणि कृषी सखींच्या बँक खात्यात जमा होणार आहे. प्रकल्प संचालक, कृषी तंत्रज्ञान आत्मा, अभयकुमार चव्हाण यांनी यासंदर्भात स्पष्ट केले आहे की शेतकऱ्यांनी या निधीचा काटेकोरपणे वापर करून नैसर्गिक शेतीचा प्रसार करावा. शेतकऱ्यांना मिळणारा हा नैसर्गिक शेती करणाऱ्या शेतकऱ्यांना प्रोत्साहन भत्ता ही केवळ एक ग्यारंटी नसून, एका रसायनमुक्त भविष्याकडे वाटचाल करण्याचे साधन आहे. या योजनेमुळे नैसर्गिक शेती करणाऱ्या शेतकऱ्यांना प्रोत्साहन भत्ता मिळेल आणि त्यांचा नैसर्गिक शेतीकडे झालेला ओढा आणखी वाढेल.
निष्कर्ष: शाश्वत भविष्याकडे वाटचाल
राष्ट्रीय नैसर्गिक शेती अभियान ही केवळ एक योजना नसून, एक समग्र चळवळ आहे. जमिनीचे आरोग्य, माणसाचे आरोग्य आणि पर्यावरणाचे संरक्षण या तीनही पैलूंवर यामुळे परिणाम होईल. शेतकऱ्यांना थेट बँक खात्यात मिळणारा नैसर्गिक शेती करणाऱ्या शेतकऱ्यांना प्रोत्साहन भत्ता हा या चळवळीचा आधारस्तंभ ठरेल. सांगली जिल्ह्यातून सुरू झालेला हा प्रयोग यशस्वी झाल्यास, देशभरात नैसर्गिक शेतीचा पगडा बसण्यास मदत होईल. अशा प्रकारे, ही योजना शेतकऱ्यांसाठी नव्या आशेचा किरण ठरत आहे आणि नैसर्गिक शेती करणाऱ्या शेतकऱ्यांना प्रोत्साहन भत्ता देण्याचा हा कार्यक्रम एक यशस्वी उदाहरण म्हणून नोंदवला जाईल.नैसर्गिक शेती आजच्या काळात अत्यंत आवश्यक तसेच पर्यावरणास हितकारक आहे असे म्हटल्यास वावगे ठरणार नाही.