बाहेरगावी शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी स्वाधार सारख्या अन्य योजना

**बाहेरगावी शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी स्वाधार सारख्या अन्य योजना: संपूर्ण माहिती**

**प्रस्तावना**

भारतातील लाखो विद्यार्थी उच्च शिक्षणासाठी किंवा विशेष प्रशिक्षणासाठी स्वतःच्या गावाबाहेर शिकतात. या प्रवासात त्यांना नवीन वातावरण, भाषा, आणि आर्थिक अडचणींसारख्या अनेक आव्हानांना सामोरे जावे लागते. या समस्यांवर मात करण्यासाठी केंद्र आणि राज्य सरकारने **”बाहेरगावी शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी स्वाधार सारख्या अन्य योजना”** सुरू केल्या आहेत. या योजनांमध्ये विद्यार्थ्यांना वसतिगृह खर्च, प्रवास भत्ता, शैक्षणिक फी, आणि इतर आवश्यक सुविधांसाठी आर्थिक सहाय्य दिले जाते. या लेखात अशा बाहेरगावी शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी स्वाधार सारख्या अन्य योजना यांची सविस्तर माहिती, अर्ज प्रक्रिया, वैशिष्ट्ये, आणि अधिकृत संकेतस्थळांसह दिलेली आहे.

विद्यार्थी जीवन हा केवळ अभ्यासाचा प्रवास नसून, आत्मनिर्भरतेकडे वाटचाल करण्याचा महत्त्वाचा टप्पा असतो. विशेषतः जे विद्यार्थी शिक्षणासाठी आपल्या गावी सोडून अन्य शहरात येतात, त्यांच्यासाठी आर्थिक स्थैर्य, निवास व्यवस्था आणि आवश्यक सुविधा मिळवणे हे मोठे आव्हान ठरते. अशा परिस्थितीत, काही विशिष्ट योजना या विद्यार्थ्यांना शिक्षणासाठी आवश्यक आधार देतात. या योजनांमुळे विद्यार्थ्यांना आर्थिक मदत, निवास व्यवस्था, शिष्यवृत्ती, तसेच इतर मूलभूत सुविधा मिळू शकतात. परिणामी, केवळ उच्च शिक्षण घेण्याचे त्यांचे स्वप्न साकार होतेच, पण त्यांच्या सर्वांगीण विकासाला देखील चालना मिळते.

चला तर जाणून घेऊया बाहेरगावी शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी स्वाधार सारख्या अन्य योजना कोणत्या आहेत आणि त्या योजनांच्या लाभासाठी अर्ज कसा करायचा याबद्दल सविस्तर माहिती.

**1. स्वाधार योजना (महाराष्ट्र शासन)**

**योजनेची माहिती:**

महाराष्ट्र शासनाची **स्वाधार योजना** ही बाहेरगावी शिक्षण घेणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी 2018 मध्ये सुरू करण्यात आली. या योजनेचा मुख्य उद्देश SC, ST, VJNT, OBC, आणि EWS विद्यार्थ्यांना शहरातील शिक्षणासाठी होणाऱ्या आर्थिक ताणातून मुक्त करणे आहे. या अंतर्गत विद्यार्थ्यांना वार्षिक ₹1 लाख पर्यंतची मदत (फी, वसतिगृह, प्रवास इ.) दिली जाते. **बाहेरगावी शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी स्वाधार सारख्या अन्य योजना** मध्ये ही प्रमुख योजना मानली जाते.

**अर्ज प्रक्रिया:**

– **पात्रता**: महाराष्ट्रातील मूळ निवासी, वार्षिक पारिवारिक उत्पन्न ₹8 लाख पेक्षा कमी.
– **अर्ज साइट**: [महाडीबीटी गव्हर्नमेंट पोर्टल](https://mahadbt.gov.in) वर “स्वाधार योजना” सेक्शनमध्ये ऑनलाइन फॉर्म भरा.
– **कागदपत्रे**: जात प्रमाणपत्र, शैक्षणिक दाखले, डोमिसाईल सर्टिफिकेट, बँक पासबुक.
– **टिप**: फक्त एकदाच अर्ज करण्याची परवानगी आहे.

**वैशिष्ट्ये**:

– वसतिगृह खर्चासाठी ₹30,000 वार्षिक.
– शैक्षणिक फीच्या 100% भरपाई.
– प्रवास भत्ता (रेल्वे/बस) वर्षातून दोन वेळा.

**2. पोस्ट मॅट्रिक शिष्यवृत्ती (केंद्र सरकार)**

**योजनेची माहिती:**

SC/ST/OBC विद्यार्थ्यांसाठी केंद्र सरकारची ही योजना 1944 पासून अस्तित्वात आहे. **बाहेरगावी शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी स्वाधार सारख्या अन्य योजना** मध्ये ही सर्वात जुनी आणि व्यापक योजना आहे. या अंतर्गत 12वी नंतरच्या पदवी, पदव्युत्तर, आणि व्यावसायिक अभ्यासक्रमांसाठी फी, पुस्तके, व इतर खर्च भरले जातात.

**अर्ज प्रक्रिया:**

– **पात्रता**: SC/ST/OBC समुदाय, वार्षिक उत्पन्न ₹2.5 लाख पर्यंत.
– **अर्ज साइट**: [राष्ट्रीय शिष्यवृत्ती पोर्टल](https://scholarships.gov.in) वर नोंदणी करा.
– **कागदपत्रे**: शाळा प्रमाणपत्र, आधार, पालकांचा उत्पन्न दाखला.

**वैशिष्ट्ये**:

– वार्षिक ₹1,200 ते ₹1,200 पर्यंत रक्कम.
– मेलावर पुस्तक खरेदीसाठी ₹1,000.
– दिवाळी सुट्टीत घरी जाण्यासाठी प्रवास भत्ता.

**3. प्रधानमंत्री युवा योजना (PMYY)**

**योजनेची माहिती:**

2020 मध्ये सुरू झालेल्या या योजनेचा उद्देश ग्रामीण भागातील विद्यार्थ्यांना शहरांमध्ये तांत्रिक शिक्षण घेण्यास प्रोत्साहित करणे आहे. **बाहेरगावी शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी स्वाधार सारख्या अन्य योजना** मध्ये PMYY ही अभियांत्रिकी आणि वैद्यकीय विद्यार्थ्यांसाठी लाभदायी आहे.

**अर्ज प्रक्रिया:**

– **पात्रता**: 12वीत 75%+ गुण, ग्रामीण पार्श्वभूमी.
– **अर्ज साइट**: [पीएम युवा योजना पोर्टल](https://pmyy.gov.in).
– **कागदपत्रे**: ग्रामपंचायत दाखला, मार्कशीट.

**वैशिष्ट्ये**:

– प्रवेश फीच्या 50% सबसिडी.
– स्मार्टफोन/लॅपटॉप खरेदीसाठी ₹25,000.

**4. एकलव्य मॉडेल रेसिडेंशियल स्कूल (EMRS)**

**योजनेची माहिती:**

ST विद्यार्थ्यांसाठी 1998 मध्ये सुरू झालेल्या EMRS योजनेत विद्यार्थ्यांना वसतिगृह, शिक्षण, आणि प्रशिक्षण मोफत दिले जाते. **बाहेरगावी शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी स्वाधार सारख्या अन्य योजना** मध्ये ही ST समुदायासाठी महत्त्वाची आहे.

**अर्ज प्रक्रिया:**

– **पात्रता**: ST समुदाय, वय 8-18 वर्ष.
– **अर्ज साइट**: [EMRS अधिकृत संकेतस्थळ](https://emrs.tribal.gov.in).
– **कागदपत्रे**: जन्म दाखला, ST प्रमाणपत्र.

**वैशिष्ट्ये**:

– CBSE पॅटर्नवर मोफत शिक्षण.
– खेळ आणि सांस्कृतिक कार्यक्रमांसाठी सुविधा.

**5. राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज शिष्यवृत्ती**

**योजनेची माहिती:**

2019 मध्ये महाराष्ट्रातील OBC विद्यार्थ्यांसाठी सुरू केलेली ही योजना बाहेरगावी उच्च शिक्षण घेणाऱ्यांना लक्ष्य करते. **बाहेरगावी शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी स्वाधार सारख्या अन्य योजना** मध्ये ही OBC विद्यार्थ्यांच्या प्रगतीसाठी महत्त्वपूर्ण आहे.

**अर्ज प्रक्रिया:**

– **पात्रता**: OBC प्रमाणपत्र, उत्पन्न ₹8 लाख पर्यंत.
– **अर्ज साइट**:(https://mahadbt.gov.in) वर “राजर्षी शिष्यवृत्ती” सेक्शन.
– **कागदपत्रे**: OBC प्रमाणपत्र, प्रवेश प्रमाणपत्र.

**वैशिष्ट्ये**:

– वार्षिक ₹50,000 शिष्यवृत्ती.
– MBA/इंजिनिअरिंग विद्यार्थ्यांसाठी प्राधान्य.

**6. राष्ट्रीय अल्पसंख्याक शिष्यवृत्ती**

**योजनेची माहिती:**

अल्पसंख्याक समुदायांतील विद्यार्थ्यांना शहरांमध्ये शिक्षणासाठी प्रोत्साहित करण्यासाठी ही योजना 2006 मध्ये सुरू करण्यात आली. **बाहेरगावी शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी स्वाधार सारख्या अन्य योजना** मध्ये मुस्लिम, ख्रिश्चन, शीख समुदायांसाठी ही लाभकारी आहे.

**अर्ज प्रक्रिया:**

– **पात्रता**: अल्पसंख्याक प्रमाणपत्र, उत्पन्न ₹2.5 लाख पर्यंत.
– **अर्ज साइट**: [अल्पसंख्याक कल्याण विभाग](https://minorityaffairs.gov.in).
– **कागदपत्रे**: धर्म प्रमाणपत्र, शैक्षणिक दाखले.

**वैशिष्ट्ये**:

– पदवी पूर्व आणि पदव्युत्तर स्तरावर वार्षिक ₹10,000.
– प्रोफेशनल कोर्सेससाठी अतिरिक्त अनुदान.

**7. आयसीसीएसआर (ICSSR) फेलोशिप**

**योजनेची माहिती:**

सामाजिक विज्ञान संशोधनासाठी ही योजना विद्यार्थ्यांना परदेशी संशोधनासाठी आर्थिक मदत देते. **बाहेरगावी शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी स्वाधार सारख्या अन्य योजना** मध्ये ही संशोधक विद्यार्थ्यांसाठी उपयुक्त आहे.

**अर्ज प्रक्रिया:**

– **पात्रता**: पीएचडी विद्यार्थी, संशोधन प्रस्ताव.
– **अर्ज साइट**: [ICSSR संकेतस्थळ](https://icssr.org).
– **कागदपत्रे**: संशोधन प्रस्ताव, शिफारसी पत्रे.

**वैशिष्ट्ये**:

– परदेशी संशोधनासाठी ₹5 लाख पर्यंत अनुदान.
– प्रकाशन खर्चासाठी वेगळी रक्कम.

**8. एनएसएस (NSS) स्वयंसेवक शिष्यवृत्ती**

**योजनेची माहिती:**

राष्ट्रीय सेवा योजनेतील सक्रिय स्वयंसेवक विद्यार्थ्यांसाठी ही योजना शैक्षणिक खर्चासाठी मदत करते. **बाहेरगावी शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी स्वाधार सारख्या अन्य योजना** मध्ये ही सामाजिक कार्यासाठी प्रोत्साहन देते.

**अर्ज प्रक्रिया:**

– **पात्रता**: NSS स्वयंसेवक, किमान 2 वर्षे अनुभव.
– **अर्ज कूठे करावा**: महाविद्यालयातील NSS कार्यालय.
– **कागदपत्रे**: NSS प्रमाणपत्र, शैक्षणिक दाखले.

**वैशिष्ट्ये**:

– वार्षिक ₹15,000 शिष्यवृत्ती.
– सामाजिक प्रकल्पांसाठी अतिरिक्त निधी.

**9. केंद्रीय विद्यार्थीवृत्ती (कला आणि संस्कृती)**

**योजनेची माहिती:**

कला, संगीत, नृत्य, इत्यादी क्षेत्रातील प्रतिभावान विद्यार्थ्यांसाठी ही योजना 2015 मध्ये सुरू झाली. **बाहेरगावी शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी स्वाधार सारख्या अन्य योजना** मध्ये कलावंत विद्यार्थ्यांना ही विशेष लाभदायी आहे.

**अर्ज प्रक्रिया:**

– **पात्रता**: कलात्मक क्षेत्रातील पुरस्कार/ओळख.
– **अर्ज साइट**: [संस्कृती मंत्रालय](https://indiaculture.gov.in).
– **कागदपत्रे**: कलात्मक कार्याचे नमुने, शिफारसी पत्रे.

**वैशिष्ट्ये**:

– वार्षिक ₹50,000 अनुदान.
– राष्ट्रीय स्तरावर स्पर्धांसाठी प्रवास खर्च.

**10. आयआयटी/एनआयटी विद्यार्थी सहाय्य योजना**

**योजनेची माहिती:**

1. **उद्देश:**
– NIT मधील गरजूण आणि योग्य विद्यार्थ्यांना आर्थिक सहाय्य, फी राहात, छात्रवृत्ती, व शैक्षणिक संधी उपलब्ध करून देणे.
– तंत्रज्ञान (IT/Engineering) क्षेत्रातील विद्यार्थ्यांना प्रोत्साहन देणे.

2. **लाभार्थी:**
– NIT मधील SC/ST/OBC/EWS/सर्वसाधारण विद्यार्थी.
– आर्थिक दुर्बल घटक, कमी उत्पन्नातील कुटुंबातील विद्यार्थी.

3. **सहाय्य प्रकार:**
– **छात्रवृत्ती:** मेरिट आणि गरजावर आधारित.
– **फी सबसिडी:** शिक्षण शुल्क आणि हॉस्टेल खर्चासाठी.
– **शैक्षणिक संसाधने:** लॅपटॉप, पुस्तके, प्रशिक्षणासाठी अनुदान.

**अर्ज प्रक्रिया:**

1. **पात्रता तपासा:**
– संस्थेच्या अधिकृत वेबसाइटवर शैक्षणिक आणि आर्थिक निकष पाहा.
2. **ऑनलाइन नोंदणी:**
– **राष्ट्रीय छात्रवृत्ती पोर्टल (NSP)** किंवा संस्थेच्या पोर्टलवर प्रोफाइल तयार करा.
3. **दस्तऐवज सादर करा:**
– आयप्रमाणपत्र, शैक्षणिक मार्कशीट, प्रवेशपत्र, जातीप्रमाणपत्र (अनुकूल्य).
4. **अर्ज सबमिशन:**
– ऑनलाइन फॉर्म भरून संलग्नकांसह सबमिट करा.
5. **निवड प्रक्रिया:**
– मेरिट आणि गरजेच्या आधारे निवड.

**अधिकृत संसाधने:**

1. **राष्ट्रीय छात्रवृत्ती पोर्टल (NSP):**
– [https://scholarships.gov.in](https://scholarships.gov.in)
2. **NIT अधिकृत वेबसाइट:**
– संबंधित NIT ची संस्थात्मक वेबसाइट (उदा: [https://www.nitw.ac.in](https://www.nitw.ac.in)).
3. **शिक्षण मंत्रालय:**
– [https://www.education.gov.in].

**वैशिष्ट्ये:**

बाहेरगावी शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी स्वाधार सारख्या अन्य योजना पैकी तांत्रिक शिक्षण घेणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी ही एक महत्त्वाची योजना आहे.
1. **गरजूण विद्यार्थ्यांसाठी प्राधान्य:** SC/ST/OBC/EWS समुदायांना विशेष सवलती.
2. **मेरिट-कम-मीन्स (Merit-cum-Means):** शैक्षणिक कामगिरी आणि आर्थिक स्थितीच्या आधारावर निवड.
3. **महिला प्रोत्साहन:** तंत्रज्ञान शिक्षणातील महिला विद्यार्थ्यांसाठी विशेष योजना.
4. **प्रशिक्षण आणि इंटर्नशिप:** उद्योगांशी जोडून व्यावहारिक प्रशिक्षणाची सोय.

### **महत्त्वाचे सूचना:**
– प्रत्येक NIT च्या छात्रवृत्ती नियम आणि योजना वेगळ्या असू शकतात.
– अर्ज करण्यापूर्वी संस्थेच्या **Registrar/Student Welfare Office** कडे संपर्क करा.
– **अद्ययावत तारखा** आणि अर्ज प्रक्रियेसाठी NSP किंवा संस्थेच्या वेबसाइटवर नियमित चेक करा.

बाहेरगावी शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी स्वाधार सारख्या अन्य योजना; महत्व

विद्यार्थी जीवन हा केवळ पुस्तकी ज्ञान मिळवण्याचा प्रवास नसून, तो स्वावलंबन आणि व्यक्तिमत्त्व विकासाच्या दृष्टीनेही महत्त्वाचा टप्पा असतो. विशेषतः जे विद्यार्थी शिक्षणासाठी आपल्या गावाहून अन्य शहरात जातात, त्यांच्यासमोर विविध आर्थिक व सामाजिक आव्हाने उभी राहतात. शिक्षणाच्या संधी मिळाल्या तरी राहण्याची सोय, आर्थिक भार आणि मानसिक स्थैर्य यांसाठी त्यांना अतिरिक्त प्रयत्न करावे लागतात. याच कारणामुळे, बाहेरगावी शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांना मदत करणाऱ्या विविध योजना कार्यरत आहेत.

विद्यार्थ्यांसमोरील प्रमुख अडचणी

बाहेरगावी शिक्षण घेणाऱ्या विद्यार्थ्यांना खालील प्रमुख अडचणी येऊ शकतात—

1. आर्थिक अडचणी: महाविद्यालयीन फी, राहण्याचा खर्च, वाहतूक आणि इतर शैक्षणिक साहित्याचा खर्च हे सर्वच मोठे आर्थिक ओझे ठरू शकते.

2. राहण्याची समस्या: वसतिगृह उपलब्ध नसल्यास खासगी हॉस्टेल किंवा भाड्याने खोली घ्यावी लागते, ज्याचा खर्च खूप वाढतो.

3. संघर्षमय जीवनशैली: नवीन ठिकाणी जुळवून घेणे, मानसिक तणाव आणि अभ्यासाच्या दबावामुळे काही विद्यार्थ्यांना शिक्षण सोडण्याची वेळ येते.

4. अभ्याससामग्री आणि तांत्रिक सुविधा: संगणक, इंटरनेट आणि इतर डिजिटल सुविधा सर्वांना सहज उपलब्ध होत नाहीत, त्यामुळे शिकण्यात अडथळे येतात.

विद्यार्थ्यांसाठी सहाय्यक योजना आणि त्यांचा फायदा

या सर्व अडचणी लक्षात घेऊन काही योजना आणि उपक्रम विद्यार्थ्यांना आर्थिक, सामाजिक आणि शैक्षणिक मदत पुरवतात. या योजनांमुळे—

विद्यार्थ्यांना शिष्यवृत्ती आणि शैक्षणिक कर्ज मिळते, ज्यामुळे आर्थिक बंधने कमी होतात.

काही योजना मोफत किंवा सवलतीच्या दरात निवास आणि भोजन पुरवतात, त्यामुळे राहणीमानाचा खर्च कमी होतो.

काही उपक्रम अभ्यासासाठी आवश्यक संसाधने जसे की संगणक, इंटरनेट, पुस्तकं यांची सुविधा पुरवतात.

मानसशास्त्रीय आणि करिअर मार्गदर्शन उपलब्ध करून दिल्याने विद्यार्थ्यांना आत्मविश्वास वाढवता येतो आणि भविष्यासाठी योग्य दिशा मिळते.

विद्यार्थ्यांनी अशा योजनांचा लाभ कसा घ्यावा?

बाहेरगावी शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी स्वाधार सारख्या अन्य योजना दिलेल्या आहेत पात्रतेनुसार त्यासाठी अर्ज करावा. बहुतेक योजनांसाठी अर्ज ऑनलाईन पद्धतीने केला जातो, आणि काही ठिकाणी आवश्यक कागदपत्रांची पूर्तता करावी लागते. शाळा-कॉलेज, शासकीय कार्यालये आणि अधिकृत संकेतस्थळांवर अशा योजनांची माहिती मिळू शकते.

निष्कर्ष

शिक्षण ही केवळ एक संधी नसून, ती भविष्य घडवण्याचा मजबूत पाया असते. योग्य योजना आणि सहाय्य मिळाल्यास अनेक विद्यार्थी त्यांच्या अडचणींवर मात करून मोठी स्वप्ने साकार करू शकतात. म्हणूनच, ज्या योजना विद्यार्थ्यांच्या मदतीसाठी उपलब्ध आहेत, त्यांचा जास्तीत जास्त लाभ घ्यावा आणि शिक्षणाची संधी अधिकाधिक विद्यार्थ्यांपर्यंत पोहोचावी, यासाठी प्रयत्न करणे गरजेचे आहे. याच उद्देशाने आम्ही बाहेरगावी शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी स्वाधार सारख्या अन्य योजना आणि त्यांची सविस्तर माहिती तुमच्या पर्यंत पोहोचविण्याचा प्रयत्न केला आहे.

महत्वाची टीप: या माहितीमध्ये सामान्य मुद्दे विचारात घेतले आहेत. विशिष्ट योजनेच्या अधिकृत माहितीसाठी संबंधित संस्थेशी संपर्क साधावा.