आधुनिक शेतीत किडींच्या हल्ल्यांमुळे शेतकऱ्यांना मोठा फटका बसतो. यासाठी रासायनिक कीटकनाशकांचा वापर वाढला असला तरी त्याचे दुष्परिणाम पर्यावरणावर आणि शेतकऱ्यांच्या आरोग्यावर होतात. अशा परिस्थितीत सापळा पिके पद्धती (ट्रॅप क्रॉपिंग) ही एक नैसर्गिक आणि प्रभावी पर्याय म्हणून उदयास आली आहे. ही पद्धत शेतीला अधिक टिकाऊ आणि नफ्याची बनवते. या लेखात आपण सापळा पिकांच्या व्याख्या, फायद्यांबद्दल, अंमलबजावणी आणि विविध उदाहरणांबद्दल सविस्तर जाणून घेणार आहोत.
सापळा पिके (ट्रॅप क्रॉपिंग) म्हणजे काय?
सापळा पिके ही एक पर्यावरणपूरक शेती पद्धत आहे, ज्यामध्ये मुख्य पिकाच्या शेजारी अशी पिके लावली जातात जी किडींना प्रथम आकर्षित करतात. या सापळा पिकांवर किडी स्वतःचा उदरनिर्वाह करतात आणि मुख्य पिकापासून दूर राहतात. थोडक्यात, सापळा पीक हे मुख्य पिकासाठी ‘आकर्षणाचा केंद्रबिंदू’ आहे, जो किडींच्या हल्ल्यापासून संरक्षण देते. ही पद्धत एकात्मिक कीड व्यवस्थापन (IPM) चा भाग आहे, ज्यात नैसर्गिक शत्रू कीटकांना प्रोत्साहन दिले जाते आणि रसायनांचा वापर टाळला जातो.
सापळा पिकांची निवड करताना काही महत्त्वाच्या गोष्टी लक्षात घ्याव्या लागतात. सापळा पीक मुख्य पिकापेक्षा आधी वाढले पाहिजे, जेणेकरून किडी त्याकडे वळतील. तसेच, ते किडींना अंडी घालण्यासाठी किंवा अन्नासाठी जास्त आकर्षक असावे. शेतकऱ्यांनी सापळा पिकावरील किडींना वेळीच गोळा करून नष्ट करावे, जेणेकरून ते मुख्य पिकाकडे सरकणार नाहीत. भारतासारख्या विविध हवामान असलेल्या देशात ही पद्धत विशेषतः उपयुक्त आहे, कारण येथे विविध प्रकारच्या किडी आढळतात.
सापळा पिक पद्धतीचे फायदे
सापळा पिक पद्धती शेतीला अनेक दृष्टिकोनातून फायदेशीर ठरते. यामुळे केवळ किड नियंत्रणच होत नाही तर आर्थिक आणि पर्यावरणीय फायदेही मिळतात. खालीलप्रमाणे त्याचे प्रमुख फायदे आहेत:
- किड नियंत्रण: सापळा पिक किडींना मुख्य पिकावर येण्यापासून थांबवते आणि त्यांना स्वतःकडे वळवते. उदाहरणार्थ, सोयाबीनमध्ये ७० ते ८५ टक्के किडी सापळा पिकाकडे आकर्षित होतात, ज्यामुळे मुख्य पिक सुरक्षित राहते.
- कमी खर्च: रासायनिक कीटकनाशक आणि मजुरांचा खर्च बचत होतो. मुख्य पिकाचे उत्पादन चांगले राहते, त्यामुळे अतिरिक्त गुंतवणूक करण्याची गरज नसते. शेतकऱ्यांना दीर्घकाळात मोठी बचत होते.
- जैवविविधतेला चालना: सापळा पिकांमुळे मित्र कीटक (जसे की भुंगळे आणि परजीवी वास्प) आकर्षित होतात. रसायनांचा वापर कमी झाल्याने शेतातील जैवविविधता वाढते आणि पर्यावरणाचा समतोल राखला जातो.
- रासायनिक प्रतिकार कमी करणे: सतत रसायनांचा वापर केल्याने किडींमध्ये प्रतिकारशक्ती विकसित होते. सापळा पिक पद्धतीने हे टाळता येते आणि शेती दीर्घकाळ टिकते.
- उत्पादन व गुणवत्तेत वाढ: मुख्य पिकाचे संरक्षण होल्याने उत्पादनाची गुणवत्ता आणि प्रमाण वाढते. निरोगी पिकांमुळे बाजारातील किंमतही चांगली मिळते.
- पर्यावरणपूरक पद्धती: रसायनांचा वापर टाळल्याने मातीचा पोत सुधारतो, पाण्याचे प्रदूषण कमी होते आणि नैसर्गिक संतुलन राखले जाते. ही पद्धत कार्बन उत्सर्जन कमी करण्यासही मदत करते.
- शेतकऱ्यांसाठी अधिक फायदे: सापळा पीक स्वतःच अतिरिक्त उत्पन्न देतात. उदाहरणार्थ, झेंडूचे फूल बाजारात चांगल्या किमतीला विकले जाते, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना आर्थिक स्थैर्य मिळते. तसेच, ही पद्धत छोट्या शेतकऱ्यांसाठी सोपी आणि कमी श्रमाची आहे.
याशिवाय, सापळा पिक पद्धतीमुळे शेतीत ‘पुष-पुल’ (push-pull) तंत्राचा वापर शक्य होतो, ज्यात किडींना दूर ठेवणारे आणि आकर्षित करणारे पिक एकत्र वापरले जातात. हे विशेषतः भारतातील पावसाळी शेतीसाठी उपयुक्त आहे.
सापळा पिक पद्धतीची अंमलबजावणी
सापळा पिकांची यशस्वी अंमलबजावणी करण्यासाठी शेतकऱ्यांनी काही पावले उचलावीत. प्रथम, स्थानिक किडींचा अभ्यास करावा आणि त्यांना आकर्षित करणारे सापळा पीक निवडावे. सापळा पिक मुख्य पिकाच्या ५ ते १० टक्के क्षेत्रावर लावावे, जेणेकरून ते प्रभावी राहील. लागवड मुख्य पिकापेक्षा १०-१५ दिवस आधी करावी.
सापळा पिकावरील किडींचे निरीक्षण नियमित करावे आणि आवश्यकता असल्यास हाताने किंवा नैसर्गिक कीटकनाशकांनी नष्ट करावे. पाणी, खत आणि सूर्यप्रकाश याबाबत मुख्य पिक आणि सापळा पिक यांच्यात स्पर्धा टाळावी. भारतात कृषी विभाग आणि एनजीओकडून सापळा पिकांसाठी मार्गदर्शन उपलब्ध आहे. छोट्या शेतकऱ्यांसाठी हे तंत्र अवलंबणे सोपे आहे, कारण यासाठी विशेष उपकरणांची गरज नसते.
उदाहरणे
सापळा पिक पद्धती विविध पिकांसाठी वापरली जाते. खालील काही प्रमुख उदाहरणे:
- झेंडू पिक: टोमॅटो किंवा कापूस पिकांसाठी सूत्रकृमी आणि मावा किडी नियंत्रणासाठी उपयुक्त. झेंडू किडींना आकर्षित करतो आणि त्याचे फूल विक्रीसाठीही फायदेशीर.
- एरंडाचे पिक: शेंगा पोखरणाऱ्या किडींसाठी आकर्षक. कापूस किंवा सोयाबीनसोबत लावले जाते.
- सूर्यफूल: पाने पोखरणाऱ्या किडी आणि पांढऱ्या माश्यांसाठी उपयुक्त. सोयाबीन किंवा मका पिकांसाठी प्रभावी.
- मोहरी पिक: कोबी किंवा फुलकोबीवरील डायमंड बॅक मॉथसाठी उपयोगी. मोहरीचे पाने किडींना जास्त आकर्षित करतात.
- मिरची पिक: मका किंवा झेंडू रसशोषक किडींसाठी उपयुक्त. मिरचीच्या शेजारी लावल्याने उत्पादन २०-३० टक्के वाढते.
- कोथिंबीर किंवा बडीशेप: भाजीपाला पिकांसाठी, जसे की भेंडी किंवा बैंगण. हे किडींना आकर्षित करून मुख्य पिकाचे रक्षण करतात.
- गाजर किंवा ज्वारी: धान्य पिकांसाठी, जसे की गहू किंवा ज्वारीत मावा किडीसाठी. भारतातील दक्षिणेकडील शेतीत हे सामान्य आहे.
या उदाहरणांव्यतिरिक्त, सोयाबीनसाठी कावपी (cowpea) सापळा पीक म्हणून वापरले जाते, जे एफिड्स किंवा स्टिंक बग्स आकर्षित करते. महाराष्ट्र आणि कर्नाटकात अशा पद्धतींमुळे शेतकऱ्यांना चांगले उत्पन्न मिळाले आहे.
निष्कर्ष
सापळा पिके पद्धती ही शेतीची भविष्यदृष्ट्या महत्त्वाची आहे. रासायनिक अवलंबित्व कमी करून ती शेतीला नैसर्गिक आणि नफ्याची बनवते. शेतकऱ्यांनी स्थानिक हवामान आणि किडींच्या प्रकारानुसार ही पद्धत अवलंबावी. यामुळे केवळ उत्पादन वाढणार नाही तर पर्यावरण संरक्षणालाही हातभार लागेल. ही एक साधी पण शक्तिशाली पद्धत आहे, जी भारतासारख्या कृषिप्रधान देशासाठी वरदान ठरू शकते.