दिव्यांगजनांसाठी भारतीय रेल्वेतील विविध सवलती जाणून घ्या सविस्तर

भारतीय रेल्वे ही देशातील सर्वात मोठी आणि व्यापक वाहतूक प्रणाली आहे, जी लाखो प्रवाशांना दररोज सेवा देते. या प्रणालीत दिव्यांगजनांसाठी (विकलांग व्यक्तींना) विशेष सवलती आणि सुविधा उपलब्ध आहेत, ज्यामुळे त्यांचा प्रवास सोपा आणि परवडणारा होतो. फोटोमध्ये दाखवलेल्या माहितीनुसार, दिव्यांग बांधवांसाठी ऑनलाइन पोर्टलद्वारे रेल्वे सवलत कार्ड मिळवण्याची प्रक्रिया सुरू झाली असून, त्यात ४% सवलतचा उल्लेख आहे. भारतीय रेल्वेच्या अधिकृत धोरणानुसार, दिव्यांगजनांना विविध प्रकारच्या सवलती मिळतात, ज्यात तिकिट दरावरील छूट, आरक्षण कोटा, लोअर बर्थ प्राधान्य आणि इतर सुविधा समाविष्ट आहेत. या लेखात फोटोमधील माहिती आणि इंटरनेटवरील अधिकृत स्रोतांवरून सविस्तर माहिती दिली आहे. यामुळे दिव्यांगजनांना त्यांच्या हक्कांची पूर्ण जाणीव होईल आणि प्रक्रिया सोपी होईल.

दिव्यांगजनांसाठी रेल्वे सवलतीची पार्श्वभूमी आणि ४% सवलत म्हणजे काय?

भारतीय रेल्वेने दिव्यांगजनांसाठी सवलतींची सुरुवात १९९० च्या दशकात केली होती, आणि २०१८ पासून ‘दिव्यांगजन’ हा शब्द अधिकृतपणे वापरला जातो. फोटोमध्ये दाखवलेल्या प्रमाणे, केंद्रीय रेल्वेने दिव्यांगांसाठी ४% सवलतची घोषणा केली आहे, जी विशेषतः वातानुकूलित (AC) कोचमध्ये लागू होते. ही सवलत तिकिट दराच्या ४% इतकी असते, जी सामान्य छूटपेक्षा वेगळी आहे. अधिकृत माहितीनुसार, दिव्यांगजनांना एकूण २५% ते ७५% पर्यंत सवलत मिळते, पण ४% ही अतिरिक्त किंवा विशिष्ट कोचसाठी (जसे AC चेअर कार किंवा स्लीपर क्लासमध्ये) लागू होऊ शकते. उदाहरणार्थ, ऑर्थोपेडिक विकलांग (हाडे-जोडांच्या समस्या) किंवा दृष्टीदोष असलेल्यांना सेकंड क्लास, स्लीपर आणि थर्ड AC मध्ये ७५% सवलत मिळते, तर फर्स्ट AC आणि सेकंड AC मध्ये ५०%. ४% सवलत ही कदाचित आरक्षण कोट्यातील ४% राखीव जागा किंवा अतिरिक्त छूट दर्शवते, जी फोटोमध्ये “वतवाकुलेत कोचमध्ये ४ टक्के सवलत” म्हणून उल्लेखित आहे – यात ‘वातानुकूलित’ कोचचा अर्थ असू शकतो.

ही सवलत दिव्यांगजन आणि त्यांच्या एका साथीदारासाठी लागू होते. उदाहरणार्थ, राजधानी किंवा शताब्दी एक्सप्रेसमध्ये ३AC आणि AC चेअर कारसाठी २५% छूट मिळते. फोटोमध्ये दाखवलेल्या प्रमाणे, ही सवलत ऑनलाइन पोर्टलद्वारे मिळवता येते, ज्यामुळे कागदपत्रे बाळगण्याची गरज नाही आणि QR कोडद्वारे तिकिट मिळते. २०२५ पर्यंत, रेल्वेने दृष्टीदोष ९०% पेक्षा जास्त असलेल्यांसाठी सवलत विस्तारली आहे, ज्यामुळे अधिक लोक लाभान्वित होत आहेत.

पात्रता निकष आणि दिव्यांग प्रकार

दिव्यांग सवलत मिळवण्यासाठी किमान ४०% अपंगत्व असणे आवश्यक आहे, जे आरोग्य मंत्रालयाच्या RPWD कायद्यांतर्गत प्रमाणित असावे. फोटोमध्ये विविध प्रकार उल्लेखित आहेत:

• दृष्टी दोष (Blind/Low Vision): पूर्ण किंवा अंशतः दृष्टी कमी असलेल्यांना ७५% सवलत.
• श्रवण दोष (Hearing Impairment): बधिर किंवा श्रवण समस्या असलेल्यांना ५०% सवलत सेकंड क्लासमध्ये.
• भाषण दोष (Speech and Language Disability): बोलण्यात अडचण असलेल्यांसाठी समान सवलत.
• ऑर्थोपेडिक (Locomotor Disability): हाडे-जोड किंवा हालचालीत समस्या (जसे पॅराप्लेजिक) असलेल्यांसाठी ७५% सवलत.
• बौद्धिक अपंगत्व (Intellectual Disability): मेंदूच्या विकासातील समस्या असलेल्यांसाठी.
• मानसिक आजार (Mental Illness): मानसिक विकार असलेल्यांसाठी.
• एकापेक्षा जास्त अपंगत्व (Multiple Disabilities): एकापेक्षा जास्त समस्या असल्यास अतिरिक्त लाभ.

फोटोमध्ये “दिव्यांग प्रमाणपत्र” चा उल्लेख आहे, जे CMO किंवा मेडिकल बोर्डकडून मिळते. याशिवाय, UDID (Unique Disability ID) कार्ड अनिवार्य आहे, जे दिव्यांगजन पोर्टलवरून मिळते. साथीदारासाठीही समान सवलत, पण तो दिव्यांग व्यक्ती सोबत असावा लागतो.

ऑनलाइन अर्ज प्रक्रिया आणि आवश्यक कागदपत्रे

फोटोमध्ये दाखवलेल्या प्रमाणे, ऑनलाइन पोर्टल https://divyangjan.indianrail.gov.in/ वर कार्ड काढता येते. प्रक्रिया सोपी आहे:

1. नोंदणी: वेबसाइटवर “नवीन अर्ज” क्लिक करा. मोबाइल नंबर आणि OTP ने रजिस्टर व्हो.
2. फॉर्म भरावा: नाव, पत्ता, अपंगत्व प्रकार, प्रमाणपत्र क्रमांक भरावा. राज्य आणि जवळचे रेल्वे स्टेशन निवडा.
3. कागदपत्रे अपलोड:
   • दिव्यांग प्रमाणपत्र (UDID किंवा मेडिकल सर्टिफिकेट).
   • आधार कार्ड किंवा ओळखपत्र.
   • जन्मतारीख पुरावा (पॅन, शाळेचे प्रमाणपत्र).
   • पत्ता पुरावा (रेशन कार्ड).
   • २ पासपोर्ट साइज फोटो.
   • सर्व साक्षांकित प्रत.
4. सबमिट आणि वेरीफिकेशन: अर्ज सबमिट केल्यानंतर रेल्वे अधिकाऱ्याकडून वेरीफिकेशन होते. १५-३० दिवसांत डिजिटल कार्ड मिळते, ज्यात QR कोड असतो.

ऑफलाइन प्रक्रिया: जवळच्या रेल्वे डिव्हिजनल ऑफिसमध्ये अर्ज सादर करा, जसे फोटोमध्ये उल्लेखित. कार्डाची वैधता ५ वर्षे असते, आणि ते ई-टिकिट बुकिंगसाठी वापरता येते.

इतर फायदे आणि सुविधा

सवलतींबरोबरच फोटोमध्ये उल्लेखित इतर सुविधा:

• लोअर बर्थ प्राधान्य: दिव्यांगांसाठी खालच्या बर्थची प्राधान्य.
• रिलाय रूम: मोफत किंवा कमी दराने रिलाय रूम उपलब्ध.
• व्हीलचेअर आणि रॅम्प: स्टेशनवर व्हीलचेअर, ब्रेल साइनेज आणि रॅम्प.
• मासिक/तिमाही पास: ५०% सवलत.
• क्वोटा: दिव्यांगांसाठी ४% आरक्षण कोटा (जरी काही विभागांत रद्द झाले तरी रेल्वेत कायम).

२०२५ मध्ये, QR कोडद्वारे प्रमाणपत्र बाळगण्याची गरज नाही, ज्यामुळे प्रवास सोपा झाला.

आव्हाने आणि उपाय

काही दिव्यांगजनांना अर्ज प्रक्रियेत अडचणी येतात, जसे कागदपत्रे अपलोड करणे किंवा इंटरनेट अभाव. यासाठी हेल्पलाइन १३९ किंवा १८००-११-१३२१ वर संपर्क साधा. फोटोमध्ये दिलेला नंबर (८५३०००८०७७९) स्थानिक मदतीसाठी उपयुक्त आहे. सरकारने २०२५ मध्ये नियम सोपे केले, जसे दृष्टीदोषासाठी ९०% मर्यादा कमी केली.

निष्कर्ष: समावेशक रेल्वे प्रवासाकडे वाटचाल

दिव्यांगजनांसाठी ४% सवलत आणि इतर सुविधा हे भारतीय रेल्वेचे समावेशक धोरणाचे प्रतीक आहेत. फोटोमधील माहितीप्रमाणे, ऑनलाइन पोर्टलने प्रक्रिया डिजिटल केली असून, लाखो लोक लाभान्वित होत आहेत. तरीही, जागरूकता वाढवणे आवश्यक आहे. दिव्यांग बांधवांनी त्वरित अर्ज करावा आणि हक्क मिळवावा. अधिक माहितीसाठी https://divyangjan.indianrail.gov.in/ भेट द्या किंवा हेल्पलाइनवर बोलावा. अशा प्रकारे, रेल्वे प्रवास सर्वांसाठी समान होईल.