SIR प्रक्रियेचे तपशील:SIR म्हणजेच विशेष तीव्र संशोधनाची संपूर्ण माहिती

भारतातील लोकशाही प्रक्रियेच्या मजबुतीसाठी मतदार यादीची शुद्धता अत्यंत महत्त्वाची आहे. याच पार्श्वभूमीवर निवडणूक आयोगाने (ECI) सुरू केलेली विशेष तीव्र संशोधन (Special Intensive Revision – SIR) प्रक्रिया एक क्रांतिकारी पाऊल आहे. लोकांना अनेकदा विचार पडतो की SIR प्रक्रिया काय आहे? थोडक्यात सांगायचे तर, ही एक सखोल आणि व्यापक प्रक्रिया आहे जी मतदार यादीत असलेल्या त्रुटी दूर करून तिला १००% अचूक बनवते. ही प्रक्रिया २०२५-२०२६ साठी राबवली जात असून, पात्र तारखा ०१.०१.२०२६ आहे. SIR प्रक्रिया काय आहे हे समजून घेतल्यास आपल्याला कळेल की तिचा मुख्य उद्देश मृत व्यक्तींची नावे, हलवलेल्या पत्त्यांची नावे काढणे आणि नवीन पात्र मतदारांना जोडणे हा आहे. या प्रक्रियेमुळे निवडणुकीत फसवणूक रोखली जाते आणि प्रत्येक मतदाराचा हक्क सुरक्षित राहतो.

सध्या १२ राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये ही प्रक्रिया सुरू आहे, ज्यात महाराष्ट्र, बिहार, पश्चिम बंगाल, हरियाणा, आंध्र प्रदेश, तेलंगणा, तमिळनाडू, केरळ, कर्नाटक, आसाम, मेघालय आणि नागालँड यांसह अंदमान आणि निकोबार बेटे, दादरा आणि नगर हवेली यांचा समावेश आहे. आजच्या तारखेला (६ डिसेंबर २०२५), ECI ने प्रक्रियेची वेळापत्रक एका आठवड्याने वाढवली आहे, ज्यामुळे लाखो मतदारांना फॉर्म भरण्यासाठी जास्त वेळ मिळाला आहे. ही वाढ लोकांच्या सोयी लक्षात घेऊन करण्यात आली असून, विशेषतः ग्रामीण भागातील मतदारांसाठी ती फायदेशीर ठरली आहे. SIR प्रक्रिया काय आहे हे जाणून घेण्यासाठी आपण तिच्या प्रत्येक पैलूची सविस्तर चर्चा करूया, जेणेकरून प्रत्येक नागरिक सक्रियपणे सहभागी होईल.

SIR प्रक्रिया काय आहे?

SIR प्रक्रिया काय आहे हे समजावून सांगण्यासाठी आपण तिच्या मूळ उद्देशापासून सुरुवात करू. ही प्रक्रिया ECI ची एक सखोल संशोधन पद्धत आहे, जी दर ५ ते १० वर्षांत एकदा केली जाते. सामान्य सारांश संशोधन (Summary Revision) ही वर्षातून एकदा केली जाते, ज्यात थोड्या प्रमाणात बदल केले जातात. पण SIR प्रक्रिया काय आहे हे वेगळे आहे, कारण ती घराघरात जाऊन प्रत्येक मतदाराची वैधता तपासते. यामुळे मतदार यादीत ‘भूतमतदार’ (मृत व्यक्तींची नावे) किंवा दुहेरी नावे यांसारख्या त्रुटी दूर होतात. उदाहरणार्थ, २००२ च्या मतदार यादीपासून आता २३ वर्षे उलटली आहेत, त्यामुळे अनेक बदल झाले आहेत. ही प्रक्रिया दोन टप्प्यांत राबवली जाते: पहिला टप्पा काही राज्यांत पूर्ण झाला असून, दुसरा टप्पा (फेज-II) ९ राज्ये आणि ३ केंद्रशासित प्रदेशांत सुरू आहे.

या प्रक्रियेत बूथ लेव्हल ऑफिसर्स (BLOs) मुख्य भूमिका बजावतात. ते घराघरात जाऊन गणना फॉर्म (Enumeration Form) वितरित करतात आणि माहिती गोळा करतात. SIR प्रक्रिया काय आहे याचे एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे ती तंत्रज्ञानावर आधारित आहे. ऑनलाइन पोर्टलद्वारे फॉर्म भरणे शक्य आहे, ज्यामुळे शहरी मतदारांना सोयीचा पर्याय मिळतो. मात्र, ग्रामीण भागात BLOs ची भूमिका अजूनही निर्णायक आहे. ही प्रक्रिया केवळ शुद्धता साधण्यासाठी नाही, तर नवीन मतदारांना (१८ वर्ष पूर्ण झालेल्या) प्रोत्साहन देण्यासाठीही आहे. बिहारसारख्या राज्यांत ही प्रक्रिया यापूर्वी राबवली असल्याने, तिथे मतदारांची संख्या १०% ने वाढली आहे, जे SIR प्रक्रिया काय आहे ची यशस्वीता दर्शवते.

इतिहासाकडे वळून पाहिले तर, SIR प्रक्रिया पहिल्यांदा १९९० च्या दशकात सुरू झाली होती. २००२ मध्ये ती मोठ्या प्रमाणात राबवली गेली, ज्यामुळे मतदार यादीत मोठे बदल झाले. आता २०२५ मध्ये पुन्हा ही प्रक्रिया सुरू झाल्याने, लाखो मतदारांना त्यांचे नाव तपासण्याची संधी मिळाली आहे. SIR प्रक्रिया काय आहे हे समजून घेतल्यास आपल्याला कळेल की ती केवळ प्रशासकीय प्रक्रिया नाही, तर लोकशाहीचे मूलभूत तत्त्व आहे.

SIR प्रक्रियेची वेळापत्रक (अद्ययावत)

ECI ने SIR electoral roll ची वेळापत्रक एका आठवड्याने वाढवली आहे, ज्यामुळे मुख्य तारखा अधिक स्पष्ट झाल्या आहेत. ही वाढ २९ नोव्हेंबर २०२५ रोजी जाहीर करण्यात आली, ज्यामुळे मतदारांना जास्त तयारीचा वेळ मिळाला. खालील तक्त्यात मुख्य टप्प्यांची माहिती दिली आहे:

ही वेळापत्रक बिहारसारख्या राज्यांत थोडी वेगळी आहे, जिथे पहिला टप्पा पूर्ण झाला आहे. SIR प्रक्रिया काय आहे च्या या वेळापत्रकामुळे मतदारांना पुरेसा वेळ मिळतो, पण तरीही डेडलाइन ओलांडू नये. उदाहरणार्थ, महाराष्ट्रात स्थानिक निवडणुकांमुळे काही उशीरा झाली, पण आता सर्व काही नियंत्रणात आहे. ही प्रक्रिया प्रत्येक राज्यात स्थानिक गरजेनुसार अनुकूलित केली जाते, ज्यामुळे तिची प्रभावीता वाढते.

SIR प्रक्रियेचे मुख्य टप्पे

SIR प्रक्रिया काय आहे सात मुख्य टप्प्यांत विभागली जाते, ज्यांची सविस्तर माहिती खालीलप्रमाणे आहे:

1. तयारी आणि जागरूकता: ECI आणि जिल्हा निवडणूक अधिकाऱ्यांकडून BLOs ची नियुक्ती आणि प्रशिक्षण दिले जाते. सोशल मीडिया, टीव्ही, रेडिओ आणि स्थानिक मोहिमांद्वारे मतदारांना जागरूक केले जाते. उदाहरणार्थ, YouTube वर ECI चे व्हिडिओ लाखो लोकांना पोहोचले आहेत.
2. गणना फॉर्म वितरण: BLOs प्रत्येक घरात जाऊन Enumeration Form देतात. हा फॉर्म २००२/२००३ च्या मतदार यादीवर आधारित असतो. ज्यांचे नाव जुनीत आहे, त्यांना फक्त फॉर्म भरावा लागतो; नवीन मतदारांना पुरावे (जन्म प्रमाणपत्र, आधार कार्ड, रेशन कार्ड) जोडावे लागतात. ही पायरी सर्वात महत्त्वाची आहे, कारण यातूनच डेटा गोळा होतो.
3. फॉर्म भरणे आणि सबमिशन: मतदार फॉर्म भरून BLO ला परत देतात किंवा ऑनलाइन सबमिट करतात. ऑनलाइनसाठी https://voters.eci.gov.in/ वर जा आणि ‘Fill Enumeration Form’ निवडा. हे सिस्टम मोबाइल अॅपद्वारेही उपलब्ध आहे, ज्यामुळे युवा मतदारांना सोपे जाते.
4. ड्राफ्ट यादी तयार करणे: गोळा केलेल्या माहितीवरून प्राथमिक यादी तयार होते आणि NVSP पोर्टल (https://www.nvsp.in/) वर प्रसिद्ध केली जाते. यात नाव शोधण्यासाठी साधे साधन आहे, ज्यामुळे त्रुटी सहज ओळखता येतात.
5. दावे आणि हरकती: १४ दिवसांचा कालावधी, ज्यात Form ६ (नाव जोडणे), Form ७ (नाव काढणे), Form ८ (बदल) भरता येतात. हे ऑनलाइन किंवा BLO कडे सादर करा. या टप्प्यात राजकीय पक्षांचा सहभाग असतो, ज्यामुळे पारदर्शकता वाढते.
6. तपासणी आणि निराकरण: BLOs आणि अधिकाऱ्यांकडून तक्रारी सोडवल्या जातात. यात फील्ड व्हिजिट आणि दस्तऐवज तपासणी होते, ज्यामुळे न्याय्य निर्णय घेतले जातात.
7. अंतिम प्रकाशन: शुद्ध यादी तयार होऊन ई-EPIC (इलेक्ट्रॉनिक व्होटर आयडी) डाउनलोड करता येते. हे डिजिटल प्रमाणपत्र मतदारांसाठी सोयीचे आहे.

या टप्प्यांमुळे SIR प्रक्रिया काय आहे ही केवळ कागदोपत्री नाही, तर प्रत्यक्ष अंमलबजावणीवर आधारित आहे. प्रत्येक टप्प्यात नागरिकांचा सहभाग असतो, ज्यामुळे प्रक्रिया लोककेंद्रित राहते.

SIR प्रक्रियेत सहभाग कसा घ्यावा?

SIR प्रक्रिया काय आहे हे जाणून घेतल्यानंतर, आता तिच्यात सहभाग कसा घ्यावा हे समजून घेऊ. सहभाग दोन मार्गांनी शक्य आहे: ऑनलाइन आणि ऑफलाइन. ऑनलाइनसाठी https://voters.eci.gov.in वर नोंदणी करा. मोबाइल नंबर आणि ओटीपी ने लॉगिन करून Enumeration Form भरा आणि दस्तऐवज अपलोड करा. हे प्रक्रिया केवळ १० मिनिटांत पूर्ण होते. ऑफलाइनसाठी BLO कडून फॉर्म घ्या, भरून परत द्या. हेल्पलाइन १८५५ वर कॉल करून मदत मागा. स्थिती तपासण्यासाठी ‘Track Application Status’ ने फॉर्म स्टेटस पहा. ड्राफ्ट यादीत नाव शोधण्यासाठी NVSP पोर्टल वापरा.

विशेष बिहारसाठी, २००३ च्या ई-रोलमध्ये शोधा आणि Annexure D फॉर्म वापरा. जर तुमचे नाव नसल्यास, Form ६ भरून त्वरित जोडा. डेडलाइन ओलांडू नका, अन्यथा मतदानाचा हक्क गमावावा लागेल. युवा मतदारांसाठी ECI ने विशेष मोहिमा राबवल्या आहेत, ज्यात कॉलेजांमध्ये वर्कशॉप आयोजित केले जातात. ही प्रक्रिया प्रत्येकासाठी सोपी करण्यासाठी डिझाइन केली आहे.

आव्हाने आणि उपाय

SIR प्रक्रिया काय आहे मध्ये काही आव्हाने आहेत, ज्यांचे निराकरण करणे आवश्यक आहे. पहिले आव्हान म्हणजे जागरूकतेचा अभाव, विशेषतः ग्रामीण भागात. अनेकांना SIR प्रक्रिया काय आहे हे माहितच नसते. उपाय म्हणून ECI ने मोहिमा आणि BLOs ची भूमिका वाढवली आहे. दुसरे, तांत्रिक समस्या: ऑनलाइन फॉर्म भरण्यात इंटरनेट किंवा साक्षरतेची कमतरता. यासाठी हेल्पलाइन आणि सायबर कॅफे उपलब्ध करून दिले आहेत. तिसरे, पुराव्याचा अभाव: जुने दस्तऐवज हरवलेले असतात. यासाठी गॅस कनेक्शन, बँक स्टेटमेंट किंवा शाळेचे प्रमाणपत्रसारखे पर्यायी पुरावे स्वीकारले जातात.

राजकीय विरोध आणि कायदेशीर आव्हानेही आहेत. काही विरोधी पक्षांना ही प्रक्रिया मतदार वगळण्यासाठी असल्याचे वाटते, पण ECI ने स्पष्ट केले आहे की ती शुद्धतेसाठी आहे. महाराष्ट्रात स्थानिक निवडणुकांमुळे उशीरा झाली, पण आता सर्व काही सुरळीत आहे. ECI ने BLOs ला घराघरात जाण्याचे आदेश दिले आहेत, ज्यामुळे सहभाग वाढेल. ही आव्हाने सोडवून SIR प्रक्रिया काय आहे अधिक यशस्वी होईल.

SIR प्रक्रियेचे महत्त्व आणि भविष्यातील परिणाम

SIR प्रक्रिया काय आहे चे महत्त्व समजून घेण्यासाठी आपण तिच्या दीर्घकालीन फायद्यांकडे पाहू. ही प्रक्रिया मतदार यादीला आधुनिक बनवते, ज्यामुळे निवडणुकीत डुप्लिकेट मतदान रोखले जाते. २०२४ च्या लोकसभा निवडणुकीत १० कोटी नवीन मतदार जोडले गेले, आणि SIR मुळे हे प्रमाण वाढेल. राज्यस्तरीय फरक लक्षात घेता, बिहारमध्ये ही प्रक्रिया यशस्वी झाली असून, तिथे मतदारांची संख्या ८% ने वाढली. महाराष्ट्रासारख्या राज्यात शहरी स्थलांतरामुळे पत्ते बदलले जातात, त्यामुळे SIR विशेषतः उपयुक्त आहे.

भविष्यात, ही प्रक्रिया AI आणि बायोमेट्रिक तंत्रज्ञानाशी जोडली जाईल, ज्यामुळे शुद्धता आणखी वाढेल. नागरिकांसाठी ई-EPIC सारखे डिजिटल साधने उपलब्ध होत आहेत, ज्यामुळे मतदार कार्ड नेहमी सोबत नेण्याची गरज नाही. SIR प्रक्रिया काय आहे ही केवळ एका वर्षाची नाही, तर सतत चालणारी प्रक्रिया आहे, जी लोकशाहीला मजबूत करते.

निष्कर्ष

SIR प्रक्रिया काय आहे ही लोकशाही मजबूत करण्यासाठी आवश्यक आहे. ती मतदारांच्या हक्कांचे रक्षण करते आणि निवडणुका पारदर्शक बनवते. ११ डिसेंबर २०२५ ही शेवटची तारीख आहे, म्हणून आजच फॉर्म तपासा आणि भरा. अधिक माहितीसाठी ECI च्या अधिकृत वेबसाइट पहा. प्रत्येक मतदाराने सक्रिय सहभाग घेऊन आपला हक्क जपावा. तुमचे मत हे तुमचे हत्यार आहे – ते जपण्यासाठी SIR प्रक्रियेत सहभागी व्हा! ही प्रक्रिया यशस्वी झाल्यास भारताची लोकशाही अधिक सशक्त होईल.