हरभरा,तूर, हरबरा या कडधान्य पिकांना धोका निर्माण करणारी शेंगा पोखरणाऱ्या अळींचे नियंत्रण ही आजच्या कृषी व्यवस्थापनातील एक गंभीर आव्हानात्मक बाब बनली आहे. हिवाळ्यातील ही प्रमुख पिके उष्णता आणि आर्द्रता यांच्याशी जुळवून घेणारी असल्याने, वातावरणातील बदलांमुळे या किडीच्या जीवनचक्रावर परिणाम होतो आणि त्यांचा प्रादुर्भाव वाढतो. शेंगा पोखरणाऱ्या अळींचे नियंत्रण योग्य पद्धतीने न केल्यास, पिकांच्या उत्पादनात ४० ते ६० टक्के घट होऊ शकते, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना आर्थिक नुकसान सोसावे लागते. अलीकडच्या काळात अनियमित पावसाळा, वाढती उष्णता आणि हवामान बदलांमुळे या किडीच्या प्रादुर्भावात लक्षणीय वाढ झाली आहे, त्यामुळे शेंगा पोखरणाऱ्या अळींचे नियंत्रण करण्याच्या शास्त्रोक्त पद्धतींचे ज्ञान असणे अत्यावश्यक झाले आहे.
शेंगा पोखरणाऱ्या किडींची ओळख आणि लक्षणे
शेंगा पोखरणाऱ्या अळींचे नियंत्रण करण्यासाठी सर्वप्रथम या किडीच्या विविध अवस्था आणि त्यांची लक्षणे ओळखणे गरजेचे आहे. हेलिकोव्हर्पा आर्मिजेरा या शास्त्रीय नावाने ओळखली जाणारी ही कीड चार वेगवेगळ्या अवस्थेतून जाते – अंडी, अळी, कोष आणि पतंग. पिसारी पतंग ही या किडीची प्रौढ अवस्था असून ती साधारणतः १.५ सेंटीमीटर लांबीची, हलक्या तपकिरी रंगाची दिसते. हे पतंग संध्याकाळी जास्त सक्रिय असतात आणि पाने, कळ्या आणि शेंगा यावर अंडी घालतात. या अंड्यांमधून बाहेर पडणाऱ्या अळ्या शेंगेच्या आतील भागात शिरून दाणे खातात आणि शेंगा पोखरणाऱ्या अळींचे नियंत्रण या टप्प्यावर करणे कठीण जाते.
शेंगा पतंगी अळी ही या किडीची सर्वात हानिकारक अवस्था आहे. लहान असताना ही अळी हिरवट रंगाची असते तर मोठी झाल्यावर तपकिरी-हिरवट दिसू लागते. ही अळी रात्रीच्या वेळी सक्रिय असते आणि दिवसा पानांच्या आडोशाला लपते. शेंगा पोखरणाऱ्या अळींचे नियंत्रण योग्य वेळी न केल्यास, ही अळी थेट शेंगा पोखरून दाणे कुरतडते, फुले आणि कळ्या खाते आणि वाढलेल्या प्रादुर्भावामुळे पूर्ण झाडाची वाढ खुंटू शकते. शेंगा पोखरणाऱ्या अळींचे नियंत्रण करण्यासाठी या किडीच्या जीवनचक्राचे सखोल ज्ञान आवश्यक आहे.
शेंगा पोखरणाऱ्या अळींचे नुकसान ओळखण्याची लक्षणे
शेंगा पोखरणाऱ्या अळींचे नियंत्रण प्रभावी पद्धतीने करण्यासाठी प्रादुर्भावाची लक्षणे लवकर ओळखणे महत्त्वाचे आहे. शेंगांवर गोल आकाराची भोके दिसणे हे या किडीच्या हल्ल्याचे प्रमुख लक्षण आहे. या भोकांमधून अळी शेंगेत शिरून आतील दाणे खाते आणि त्याबरोबरच काळकट रंगाची विष्ठा शेंगांमध्ये सोडते. पानांवर जीर्ण झालेले, कुरतडलेले डाग दिसू लागणे, झाडाची वाढ मंदावणे आणि फुलगळ होणे ही इतर महत्त्वाची लक्षणे आहेत. शेंगा पोखरणाऱ्या अळींचे नियंत्रण योग्य वेळी सुरू करण्यासाठी शेतकऱ्यांनी नियमितरित्या पिकांची तपासणी करणे आवश्यक आहे.
शेंगा पोखरणाऱ्या अळींचे नियंत्रण करण्याचा निर्णय घेण्यासाठी आर्थिक नुकसान सहनशीलता पातळीचे ज्ञान असणे आवश्यक आहे. पिसारी पतंगांसाठी प्रति पाच फेऱ्यात नव्वद पतंग आढळल्यास त्वरित नियंत्रणाची आवश्यकता असते. शेंगा अळी प्रति दहा झाडांत दहा अळी आढळल्यास औषध फवारणी आवश्यक आहे. शेंगा पोखरणाऱ्या अळींचे नियंत्रण सुरू करण्याची निश्चित पातळी म्हणजे प्रति नऊ झाडांत दोन ते तीन अळी आढळणे. या मर्यादा ओलांडल्यास अळींचे नियंत्रण करण्यासाठी त्वरित उपाययोजना करावी लागते.
शेंगा पोखरणाऱ्या अळींच्या व्यवस्थापनासाठी एकात्मिक दृष्टिकोन
अशा अळींचे नियंत्रण करण्यासाठी एकात्मिक कीड व्यवस्थापन (IPM) हा सर्वात प्रभावी दृष्टिकोन आहे. या पद्धतीमध्ये रासायनिक, जैविक आणि सांस्कृतिक अशा विविध पद्धतींचा समावेश करून अळींचे नियंत्रण टिकाऊ पद्धतीने केले जाते. या पद्धतींचा अवलंब केल्यास शेंगा पोखरणाऱ्या अळींचे नियंत्रण ८० ते ९० टक्के पर्यंत करता येते. एकात्मिक दृष्टिकोनामध्ये फेरोमोन ट्रॅप, जैविक नियंत्रक, योग्य पिकपद्धती आणि रासायनिक औषधांचा योग्य वेळी वापर यांचा समावेश होतो.
शेंगा पोखरणाऱ्या अळींचे नियंत्रण करण्यासाठी सांस्कृतिक पद्धतींमध्ये फेरोमोन ट्रॅपचा वापर, आंतरपीक पद्धती, किडग्रस्त शेंगा गोळा करून नष्ट करणे, शेत स्वच्छ ठेवणे आणि खोल नांगरणी करणे यांचा समावेश आहे. फेरोमोन ट्रॅप प्रति हेक्टर वीस याप्रमाणे लावल्यास पतंगांना अंडी घालण्यापूर्वीच पकडता येते. तूरसोबत कपाशी, सूर्यफूल किंवा सोयाबीन यांचे मिश्रपीक केल्याने शेंगा पोखरणाऱ्या अळींचे नियंत्रण सहज शक्य होते. शेंगा पोखरणाऱ्या अळींचे नियंत्रण या सर्व पद्धतींचा एकत्रित वापर करून अधिक प्रभावी केले जाऊ शकते.
शेंगा पोखरणाऱ्या अळींविरुद्ध रासायनिक नियंत्रण
शेंगा पोखरणाऱ्या या अळींचे नियंत्रण करण्यासाठी रासायनिक औषधांचा वापर केला जातो, परंतु त्यासाठी योग्य वेळ आणि योग्य औषध निवडणे महत्त्वाचे आहे. पहिली फवारणी पिकावर पन्ने टक्के फुले आल्यावर करावी, कारण या टप्प्यावर अळ्यांचा धोका सर्वाधिक असतो. शेंगा पोखरणाऱ्या अळींचे नियंत्रण करण्यासाठी इंडॉक्सीकार्ब १५.८% EC – ३०० मि.ली. प्रती एकर, अझाडिरॅक्टीन १५०० PPM – १००० मि.ली. प्रति एकर, एमामेक्टीन बेन्झोएट ५% SG – २०० ग्रॅम प्रति एकर, स्पायनोसॅड ४५% SC – ६० मि.ली. प्रति एकर किंवा फ्लुबेंडीएमाईड २०% WG – ३० मि.ली. प्रति एकर यापैकी एक औषधे वापरता येतात.
अशा प्रकारच्या अळींचे नियंत्रण टिकाऊ करण्यासाठी दुसरी फवारणी पहिल्या फवारणीनंतर पंधरा दिवसांनी करावी. यासाठी क्लोरेन्ट्रानिलिप्रोल १८.५% SC – ६० मि.ली. प्रति एकर किंवा एमामेक्टीन बेन्झोएट ५% SG – २०० ग्रॅम प्रति एकर वापरावे. प्रादुर्भाव जास्त असल्यास स्पिनेटोराम किंवा इंडॉक्सीकार्बची पुन:फवारणी करावी. शेंगा पोखरणाऱ्या अळींचे नियंत्रण करताना वेगवेगळ्या गटांची औषधे पर्यायी पद्धतीने वापरावीत, जेणेकरून किडीमध्ये रोगप्रतिकारक शक्ती विकसित होणार नाही. अशा अळींचे नियंत्रण योग्य पद्धतीने केल्यास औषधांचा प्रभावी वापर होऊ शकतो.
शेंगा पोखरणाऱ्या अळींविरुद्ध जैविक नियंत्रण पद्धती
शेंगा पोखरणाऱ्या अळींचे नियंत्रण करण्यासाठी जैविक पद्धतींचा वापर हा पर्यावरणास अनुकूल आणि टिकाऊ पर्याय आहे. या पद्धतींमध्ये जैविक कीटकनाशके, परभक्षी कीटक आणि रोगजंतूंचा वापर करून शेंगा पोखरणाऱ्या अळींचे नियंत्रण केले जाते. बॅसिलस थुरिन्जिएन्सिस (Bt) हे जैविक कीटकनाशक शेंगा पोखरणाऱ्या अळींचे नियंत्रण करण्यासाठी अत्यंत प्रभावी ठरते. बीव्ही (न्युक्लियर पॉलीहेड्रोसिस व्हायरस) हे आणखी एक प्रभावी जैविक नियंत्रक आहे जे अळ्यांना विशिष्ट रोगाने बाधित करते.
या अळींचे नियंत्रण करण्यासाठी ट्रायकोग्रामा किटकांचा वापर केला जातो. ही सूक्ष्म किटके शेंगा पोखरणाऱ्या अळ्यांच्या अंड्यांमध्ये स्वतःची अंडी घालतात आणि त्यामुळे मूळ अंड्यांतून अळ्या बाहेर पडत नाहीत. तसेच, लाडबुडी, मांजरागाय आणि काही प्रकारचे बर्र हे शेंगा पोखरणाऱ्या अळ्यांचे नैसर्गिक शत्रू आहेत. पिकांवरील अळींचे नियंत्रण या जैविक पद्धतींद्वारे केल्याने रासायनिक औषधांवरील अवलंबित्व कमी होते आणि पर्यावरणास हानी पोहोचत नाही. पिकांवरील अळींचे नियंत्रण या पद्धतींद्वारे दीर्घकाळ टिकणारे आणि खर्चिकपणे किफायतशीर ठरते.
शेंगा पोखरणाऱ्या अळींच्या व्यवस्थापनासाठी शेवटचे मार्गदर्शन
या अळींचे नियंत्रण हे एक सतत चालणारे प्रक्रियात्मक व्यवस्थापन आहे. या किडीचा प्रादुर्भाव हंगामातील तापमान, आर्द्रता आणि पाण्याच्या व्यवस्थापनाशी थेट जोडलेला आहे. म्हणूनच पिकांवरील अळींचे नियंत्रण करण्यासाठी एकाच पद्धतीवर अवलंबून राहण्यापेक्षा एकात्मिक दृष्टिकोन स्वीकारणे गरजेचे आहे. योग्य वेळी निरीक्षण, फेरोमोन सापळे, योग्य औषध निवड आणि फवारणीच्या वेळा यांचे योग्य व्यवस्थापन केल्यास शेंगा पोखरणाऱ्या अळींचे नियंत्रण प्रभावीपणे शक्य आहे.
शेंगा खाणाऱ्या अळींचे नियंत्रण यशस्वीरीत्या करण्यासाठी शेतकऱ्यांनी पिकाच्या वेगवेगळ्या टप्प्यांवर लक्ष ठेवणे आवश्यक आहे. पिकाची नियमित तपासणी, आर्थिक नुकसान सहनशीलता पातळीचे निरीक्षण, योग्य पद्धतींचा अवलंब आणि वेळच्या वेळी उपाययोजना यामुळे शेंगा पोखरणाऱ्या अळींचे नियंत्रण सोपे जाते. शेंगा पोखरणाऱ्या अळींचे नियंत्रण योग्य पद्धतीने केल्यास उत्पादनात लक्षणीय वाढ होऊ शकते आणि शेतकऱ्यांना आर्थिक फायदा मिळू शकतो. शेंगा पोखरणाऱ्या अळींचे नियंत्रण हे कडधान्य पिकांच्या यशस्वी शेतीसाठी अत्यंत महत्त्वाचे असून, ते शास्त्रोक्त पद्धतीने केले पाहिजे.