महाराष्ट्राच्या आर्थिक व्यवस्थेचा आधारस्तंभ म्हणजे शेती, आणि यातील कोकण प्रदेश तांदूळ उत्पादनात अग्रेसर आहे. परंतु, हवामान बदलामुळे येणारे दुष्काळ, अनियमित पाऊस आणि जमिनीत वाढणारे खारटपणा यामुळे शेतकऱ्यांसमोर अवाढव्य आव्हाने उभी आहेत. या संकटांना तोंड देण्यासाठी CRISPR-Cas9 हे जीन-संपादनाचे आधुनिक तंत्रज्ञान एक वरदान ठरत आहे. हे तंत्रज्ञान वापरून तयार केलेली CRISPR तंत्राने विकसित दुष्काळ-सह्य पिके शेतकऱ्यांना नवी दिशा दाखवू शकतात. २०२५ मध्ये भारत सरकारने जाहीर केलेले दोन तांदूळ प्रकार हे याचे चांगले उदाहरण आहेत, जे कोकणसह संपूर्ण महाराष्ट्राच्या शेतीला स्थैर्य आणण्यासाठी महत्त्वाचे ठरतील.
CRISPR तंत्रज्ञान: एक अचूक साधन
CRISPR-Cas9 हीएक अशी शास्त्रीय पद्धत आहे, जी जीवाणूंमधील नैसर्गिकरित्या आढळणाऱ्या एका संरक्षण यंत्रणेवर आधारित आहे. डीएनएच्या विशिष्ट जागेवर अचूकपणे ‘कटिंग’ करून आणि इच्छित जैविक गुणधर्म जोडून, संशोधक पिकांमध्ये मूलगामी बदल घडवून आणू शकतात. पारंपरिक पद्धतींपेक्षा ही प्रक्रिया अतिशय वेगवान आणि अचूक आहे. यामुळेच, GMO पेक्षा वेगळी मानली जाणारी ही तंत्रे वापरून CRISPR तंत्राने विकसित दुष्काळ-सह्य पिके विकसित करणे शक्य झाले आहे. भारतातील ICAR आणि IIRR सारख्या संस्था या तंत्रज्ञानाचा वापर करून तांदूळ, गहू, बाजरी यांसारख्या महत्त्वाच्या पिकांवर संशोधन करत आहेत.
दुष्काळ-सह्य पिकांची कोकणातील अपरिहार्यता
कोकण भागात जरी दरवर्षी जबरदस्त पाऊस पडत असला, तरी एल निनो सारख्या हवामान घटकांमुळे दीर्घकाळ टिकणारे कोरडे कालावधी आणि अचानक येणारे पुर यांचा सामना शेतकऱ्यांना करावा लागतो. यामुळे तांदूळ उत्पादनात मोठ्या प्रमाणात घट झाल्याचे निरीक्षणात येते. अशा परिस्थितीत, शेतीला टिकाव मिळवून देणारे नवीन उपाय हे काळाची गरज बनली आहे. या समस्येचे खरे उत्तर म्हणजे CRISPR तंत्राने विकसित दुष्काळ-सह्य पिके. ही पिके जमिनीतील ओलावा कार्यक्षमतेने वापरूनही चांगली उत्पादन देऊ शकतात. उदाहरणार्थ, जीन संपादनाद्वारे पानांतील बाष्पोत्सर्जन कमी करून, पिकांना कमी पाण्यातही टिकून राहण्यास मदत केली जाते, जी कोकणातील अनिश्चित पावसाच्या नमुन्यासाठी अतिशय योग्य आहे.
नवीन युगाची सुरुवात: कमला आणि पुसा डीएसटी तांदूळ
२०२५ हे वर्ष भारतीय शेतीच्या इतिहासात एक मैलाचा दगड म्हणून ओळखले जाईल, कारण याच वर्षी सरकारने ‘कमला’ (DRR राईस १००) आणि ‘पुसा DST राईस १’ हे दोन तांदूळ प्रकार जाहीर केले. हे दोन्ही प्रकार CRISPR तंत्रज्ञानाच्या मदतीने विकसित करण्यात आलेले आहेत. कमला प्रकारचा विकास हैदराबाद येथील इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ राईस रिसर्च यांनी केला असून तो दुष्काळाच्या तणावाखालीही उत्तम उत्पादन देण्यास सक्षम आहे. दुसरीकडे, पुसा DST राईस १ हा दिल्लीतील इंस्टिट्यूटने विकसित केला आहे, जो दुष्काळासोबतच जमिनीतील खारटपणासारख्या आव्हानालाही तोंड देऊ शकतो. हे CRISPR तंत्राने विकसित दुष्काळ-सह्य पिके कोकणातील शेतकऱ्यांसाठी विशेष करून उपयुक्त ठरतील, कारण यामुळे पाण्याची उपलब्धता कमी झाल्यास तरी उत्पादनातील नुकसानीचे प्रमाण लक्षणीय कमी होईल.
कोकणातील भूमीत होणारी अंमलबजावणी
कोकण प्रदेशात या नवीन तंत्रज्ञानाचा पाया घालण्याचे काम सुरू झाले आहे. कोकण कृषी विद्यापीठ (डबळी) यांनी एक आधुनिक CRISPR प्रयोगशाळा स्थापन केली आहे, जिथे स्थानिक तांदूळ प्रकारांमध्ये दुष्काळ-सहनशीलता वाढवण्यासाठी संशोधन सुरू आहे. महाराष्ट्र सरकारनेही ‘क्लायमेट रेझिलिएंट कोकण’ सारख्या योजनांतर्गत या प्रकल्पांसाठी मोठ्या प्रमाणावर निधी उपलब्ध करून दिला आहे. प्रत्यक्ष शेतात केलेल्या चाचण्यांमध्ये या नवीन तांदूळ प्रकारांनी आशादायक परिणाम दिले आहेत. शेतकरी प्रशिक्षण कार्यक्रमांद्वारे या तंत्रज्ञानाची माहिती पोहोचवण्याचे प्रयत्न चालू आहेत, जेणेकरून शेतकरी CRISPR तंत्राने विकसित दुष्काळ-सह्य पिके यांच्या फायद्यांबद्दल जागरूक होतील आणि त्यांना स्वतःच्या शेतात अंमलात आणू शकतील.
शक्यता आणि आव्हाने यांचे समतोल
CRISPR तंत्राने विकसित दुष्काळ-सह्य पिके यामागे अनेक फायदे स्पष्ट दिसत आहेत. उत्पादनातील वाढ, पाण्याची बचत आणि पर्यावरणावर कमी झिजड या गोष्टी शेतकऱ्यांचे आर्थिक स्थैर्य सुधारू शकतात. तथापि, या मार्गातील अडचणीही कमी नाहीत. या तंत्रज्ञानासंदर्भातील कायदेशीर नियम अजूनही अनेक ठिकाणी स्पष्ट नसल्याने, त्यांच्या अंमलबजावणीत अडचणी येत आहेत. शिवाय, पारंपरिक पद्धतींची सवय असलेल्या शेतकऱ्यांना या नवीन बियाण्यांवर विश्वास ठेवणे सोपे नाही. प्रारंभिक खर्च जास्त असल्याने, सरकारी सबसिडीशिवाय सर्वसामान्य शेतकऱ्यांसाठी त्यांची परवड करणे कठीण आहे. तसेच, चुकीच्या जीन संपादनामुळे इतर अनपेक्षित परिणाम होऊ नयेत याची काळजी घेणे आवश्यक आहे. तरीही, सर्व आव्हानांवर मात करून, CRISPR तंत्राने विकसित दुष्काळ-सह्य पिके हीच भविष्याच्या शाश्वत शेतीची गुरुकिल्ली आहे.
निष्कर्ष: शाश्वत भविष्याकडे वाटचाल
सारांशात,CRISPR हे तंत्रज्ञान केवळ एक शास्त्रीय शोध न राहता, ते महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसाठी, विशेषत: कोकण प्रदेशातील शेतकऱ्यांसाठी, एक व्यवहार्य आणि परिणामकारक उपाय ठरत आहे. कमला आणि पुसा DST सारखे प्रकार हे या तंत्रज्ञानाच्या यशस्वी अंमलबजावणीची साक्ष देतात. हवामान बदलाच्या या काळात, जेव्हा निसर्गाची अनियमितता ही नवीन सामान्य स्थिती झाली आहे, तेव्हा आपली शेती पद्धत बदलणे गरजेचे आहे. संशोधन, सरकारी धोरणे आणि शेतकऱ्यांची सहभागिता यांच्या एकत्रित प्रयत्नांनी, CRISPR तंत्राने विकसित दुष्काळ-सह्य पिके ही कल्पना प्रत्यक्षात उतरू शकते. कोकणातील प्रत्येक शेतकरी जर स्थानिक कृषी संस्थांशी संपर्क साधून या नवीन बियाण्यांचा वापर करण्यास सुरुवात केी, तर महाराष्ट्राची शेती खरीखुरी ‘सोन्याची शेती’ बनू शकते.